Czym różnią się te dwie formy opieki nad dzieckiem?
Szkoły, poradnie psychologiczno-pedagogiczne i wszystkie inne placówki pracujące z dziećmi mogą spotkać się z uczniami, których historia życia wiąże się z rodziną zastępczą lub adopcyjną. W związku z tym ważne jest, aby nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy i inni specjaliści rozumieli, czym różnią się te dwie formy opieki, jakie niosą konsekwencje wychowawcze i emocjonalne oraz jakie wyzwania i potrzeby mogą towarzyszyć dzieciom w tych sytuacjach.
Należy mieć świadomość, że rodzina zastępcza i rodzina adopcyjna to zupełnie różne formy zapewnienia dziecku opieki – różnią się statusem prawnym dziecka, trwałością więzi oraz celem, jaki im przyświeca. Wiedza o tych różnicach pozwala specjalistom pracować z większą wrażliwością, budować poczucie bezpieczeństwa dziecka w placówce oraz lepiej współpracować z rodziną zastępczą lub adopcyjną w codziennej opiece edukacyjnej i terapeutycznej.
Artykuł opiera się przede wszystkim na ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2025 r. poz. 49.), która reguluje system rodzinnej pieczy zastępczej w Polsce.
Co to jest rodzina zastępcza?
Rodzina zastępcza to forma opieki nad dzieckiem, które z różnych powodów (np. zaniedbania, przemoc, brak możliwości wychowania przez rodziców biologicznych) nie może przebywać w swojej rodzinie.
Rodzina zastępcza zapewnia dziecku opiekę i wychowanie w warunkach rodzinnych, ale nie jest adopcją. Dziecko formalnie pozostaje pod opieką prawną rodziców biologicznych (chyba że są pozbawieni władzy rodzicielskiej) lub pod nadzorem sądu rodzinnego, a rodzina zastępcza sprawuje codzienną opiekę i wychowanie.
Rodzaje rodzin zastępczych (w Polsce):
- Spokrewnione z dzieckiem – tworzone przez najbliższych krewnych, np. dziadkowie, rodzeństwo dziecka (pełnoletnie).
- Niespokrewnione z dzieckiem – tworzone przez osoby niespokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem (np. ciocia niebiologiczna, znajomi rodziny), które przeszły odpowiednie szkolenie i zostały zakwalifikowane przez PCPR (Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie).
- Zawodowe – rodzina zastępcza, w której opiekunowie pełnią funkcję zawodową, czyli:
- Rodzina zastępcza zawodowa ogólna – może przyjąć jedno lub więcej dzieci, opiekuje się nimi na stałe w ramach pracy zawodowej.
- Rodzina zastępcza zawodowa specjalistyczna – zajmuje się dziećmi: z niepełnosprawnościami; z poważnymi problemami zdrowotnymi; z trudnościami w zachowaniu (wymagającymi specjalistycznej opieki).
- Rodzina zastępcza pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego – zapewnia krótkoterminową opiekę (do 4 miesięcy, wyjątkowo dłużej do decyzji sądu) w sytuacjach nagłych lub do czasu rozstrzygnięcia sytuacji prawnej dziecka.
Cele rodziny zastępczej:
- zapewnienie dziecku opieki, bezpieczeństwa, rozwoju i miłości
- umożliwienie powrotu do rodziny biologicznej, jeśli to możliwe lub przygotowanie dziecka do samodzielności
Podsumowując rodzina zastępcza:
- zapewnia dziecku całodobową opiekę, wychowanie, wsparcie emocjonalne i rozwój,
- może być utworzona przez małżonków lub osobę bez ślubu, spokrewnionych lub niespokrewnionych z dzieckiem,
- kandydaci muszą spełniać konkretne warunki formalne (kwalifikacje, zdrowie, zdolność, zaświadczenia),
- jest formą czasowej opieki nad dzieckiem, dziecko nie tworzy z opiekunami więzi prawnej, w przeciwieństwie do adopcji.
Co to jest rodzina adopcyjna?
Rodzina adopcyjna to rodzina, która przysposabia dziecko na stałe, co oznacza, że dziecko staje się ich dzieckiem również pod względem prawnym.
Adopcja (przysposobienie) to przyjęcie dziecka do swojej rodziny na zawsze, z pełnią praw i obowiązków rodzicielskich. Dziecko w rodzinie adopcyjnej ma taki sam status jak dziecko biologiczne. Zerwane zostają formalne więzi z rodziną biologiczną (chyba że sąd orzeknie inaczej w szczególnych przypadkach).
Najważniejsze cechy rodziny adopcyjnej:
- adopcja jest trwała i nieodwołalna,
- rodzice adopcyjni są wpisani w akcie urodzenia dziecka jako jego rodzice,
- dziecko ma pełne prawa dziedziczenia po rodzinie adopcyjnej,
- celem adopcji jest zapewnienie dziecku stałej, kochającej rodziny na całe życie.
Rodzina adopcyjna to rodzina, w której:
- Sąd przysposabia dziecko i ustanawia trwałą więź prawną,
- Dziecko otrzymuje prawa i obowiązki równe z dzieckiem biologicznym,
- Ustają więzi prawne z rodzicami biologicznymi (chyba że sąd stanowi inaczej).
Jakie są najważniejsze różnice między rodziną zastępczą a rodziną adopcyjną?
Rodzina zastępcza:
- Opieka czasowa (do powrotu do rodziny biologicznej lub innego rozwiązania).
- Dziecko nie staje się dzieckiem prawnym rodziny zastępczej.
- Rodzina zastępcza ma obowiązek współpracy z instytucjami, sądem, rodziną biologiczną.
Rodzina adopcyjna:
- Opieka stała i trwała.
- Dziecko staje się dzieckiem rodziny adopcyjnej.
- Rodzina adopcyjna ma prawa i obowiązki jak rodzice biologiczni.
Mam nadzieję, że teraz każda z wyżej opisanych form opieki nad dzieckiem jest dla Was jasna.
