Uczeń w kryzysie samobójczym

Jak zapewnić odpowiednią pomoc i wsparcie?

Kryzys samobójczy u ucznia to jedna z najtrudniejszych i najbardziej obciążających sytuacji, z jakimi może spotkać się nauczyciel, wychowawca czy pedagog szkolny. Wymaga natychmiastowej reakcji, ogromnej uważności i współpracy całego środowiska szkoły oraz rodziny. Od szybkiej interwencji zależy bowiem życie dziecka.

10 września obchodzony jest Światowy Dzień Zapobiegania Samobójstwom ustanowiony przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Zapobiegania Samobójstwom (IASP) i Światową Organizację Zdrowia (WHO). W Polsce Światowy Dzień Zapobiegania Samobójstwom organizowany jest od 2018 roku przez Polskie Towarzystwo Suicydologiczne w ramach kampanii społecznej „Życie warte jest rozmowy” – więcej na ten temat tutaj >

Główne cele tego dnia to m.in.:

• zwiększenie świadomości na temat problemu samobójstw,
• promowanie działań profilaktycznych,
• wspieranie osób w kryzysie,
• pokazanie, że rozmowa i pomoc mogą uratować życie – zachęcam do zapoznania się z treścią artykułu dotyczącego pierwszej pomoc psychologicznej – tutaj >

Sygnały ostrzegawcze

Dzieci i nastolatki przechodzą kryzysy, a trudne emocje są naturalnym elementem rozwoju. Jednak w przypadku ucznia w kryzysie samobójczym sygnały bywają bardziej nasilone i utrzymują się przez dłuższy czas. Do najczęściej obserwowanych należą:

Zmiany w zachowaniu m.in.:

• wycofanie się z kontaktów rówieśniczych,
• utrata zainteresowań,
• nagłe pogorszenie wyników w nauce,
• brak koncentracji,
• nieobecności w szkole, wagary, unikanie zajęć,
• impulsywność, agresja słowna lub fizyczna,
• zachowania ryzykowne.

Zmiany emocjonalne m.in.:

• częste wyrażanie smutku, poczucia winy, bezwartościowości,
• gwałtowne wahania nastroju (od euforii do przygnębienia),
• widoczna bezradność wobec trudności,
• rezygnacja z planów, brak nadziei na przyszłość.

Wypowiedzi i komunikaty m.in.:

• powtarzane zdania: „Nie mam po co żyć”, „Wszystkim będzie lepiej beze mnie”, „Chciałbym zasnąć i się nie obudzić”,
• listy pożegnalne, wiadomości w sieci, rysunki o tematyce śmierci,
• rozdawanie ulubionych rzeczy, symboliczne gesty pożegnania.

Objawy somatyczne i codzienne funkcjonowanie m.in.:

• zaburzenia snu (bezsenność, koszmary, nadmierna senność),
• utrata apetytu lub objadanie się,
• przewlekłe bóle brzucha, głowy – bez wyraźnej przyczyny medycznej,
• zaniedbywanie higieny i wyglądu.

Pamiętajmy, że uczeń w kryzysie często wysyła sygnały, które mogą zostać niezauważone lub zbagatelizowane. Podsumowując należy zwrócić uwagę m.in. na:

• wypowiedzi o bezsensie życia, chęci „zniknięcia”, śmierci,
• nagłe pogorszenie nastroju, izolację od rówieśników, wycofanie z aktywności,
• wzrost drażliwości, impulsywności, ryzykowne zachowania,
• samookaleczenia, eksperymentowanie z używkami,
• rozdawanie osobistych przedmiotów, pożegnalne gesty,
• trudną sytuację rodzinną (przemoc, rozwód, uzależnienia, konflikty).

WAŻNE

Uczeń w kryzysie samobójczym bardzo często nie chce naprawdę umrzeć – chce przestać cierpieć. Jego zachowanie to wołanie o pomoc, którego nie wolno zignorować. Zadaniem szkoły, nauczyciela i całego środowiska dorosłych jest być obok, reagować i wskazać drogę do specjalistycznego wsparcia.

Każdy, nawet najmniejszy krok – rozmowa, zainteresowanie, zapewnienie bezpieczeństwa – może stać się tym elementem, który uratuje życie dziecka.

Pierwsze działania nauczyciela

W sytuacji, gdy uczeń sygnalizuje kryzys samobójczy, każda minuta ma znaczenie. Rolą nauczyciela nie jest prowadzenie terapii, ale zapewnienie bezpieczeństwa i uruchomienie odpowiednich procedur. Poniżej przykładowe kroki, które może podjąć nauczyciel:

1. Nie zostawiać ucznia samego

Uczeń w kryzysie może podjąć gwałtowną decyzję. Należy pozostać z nim do czasu przybycia osoby dorosłej, która przejmie odpowiedzialność – najlepiej rodzica, ale także pedagoga, psychologa szkolnego, dyrekcji lub służb ratunkowych. Jeśli sytuacja ma miejsce poza lekcją, należy poprosić innego nauczyciela o zabezpieczenie klasy.

2. Zachować spokój i empatię

Postawa nauczyciela ma ogromne znaczenie – podniesiony głos, szok czy panika mogą pogłębić lęk ucznia. Ważne jest, aby:

• wysłuchać go w pełnym skupieniu,
• nie przerywać i nie kwestionować jego uczuć,
• używać komunikatów wspierających: „Słyszę, że jest ci bardzo trudno”, „Dziękuję, że mi o tym mówisz”.

3. Rozmawiać z troską

Najważniejsze jest, by uczeń poczuł, że ktoś naprawdę go widzi i słyszy. Rozmowa powinna być spokojna, pełna zainteresowania i troski, bez oceniania i nacisku. Można zapytać:

• „Jak się teraz czujesz?”
• „Widzę, że coś jest dla ciebie trudne – chcesz mi o tym opowiedzieć?”
• „Co mogę zrobić, żeby było ci choć trochę lżej?”

Takie pytania pokazują uczniowi, że jego emocje są ważne i akceptowane. Często już sam fakt, że ktoś okazuje autentyczną uwagę, działa ochronnie i zmniejsza poczucie osamotnienia.

4. Zabezpieczyć dziecko

Jeśli uczeń przyznaje, że ma plan i dostęp do środków, które mogą mu zagrażać, niezwłocznie należy wezwać pomoc – numer alarmowy 112. W międzyczasie należy usunąć z otoczenia potencjalnie niebezpieczne przedmioty (np. ostre narzędzia). Nauczyciel nie powinien zostawać z takim ciężarem sam – natychmiast trzeba włączyć innych dorosłych.

5. Poinformować dyrekcję i psychologa/pedagoga szkolnego

Każdy przypadek kryzysu samobójczego musi być odnotowany i zgłoszony. W praktyce oznacza to:

• niezwłoczny kontakt z dyrektorem szkoły,
• przekazanie informacji specjaliście szkolnemu (pedagog, psycholog),
• sporządzenie notatki służbowej opisującej przebieg zdarzenia.

Dzięki takiej reakcji nauczyciel daje uczniowi jasny komunikat: „Nie jesteś sam, twoje życie jest ważne, a dorośli są gotowi ci pomóc”.

Procedura szkolna

Każda szkoła powinna posiadać opracowaną procedurę interwencji kryzysowej (przykładowa procedura postępowania w sytuacji kryzysowej w szkole – tutaj>). Zazwyczaj obejmuje ona:

• natychmiastowe powiadomienie dyrektora szkoły i specjalisty szkolnego,
• kontakt z rodzicami/opiekunami prawnymi,
• wezwanie pogotowia lub policji w sytuacji zagrożenia życia,
• sporządzenie notatki służbowej z podjętych działań,
• wskazanie rodzinie instytucji pomocowych (poradnia psychologiczno-pedagogiczna, poradnia zdrowia psychicznego, psychiatra dziecięcy).

Jeśli istnieje podejrzenie, że to rodzina jest źródłem zagrożenia, szkoła ma obowiązek zawiadomić odpowiednie służby (OPS, sąd rodzinny).

Dalsze wsparcie

• zapewnienie uczniowi opieki psychologiczno-pedagogicznej w szkole,
• współpraca z instytucjami pomocowymi,
• monitoring stanu emocjonalnego dziecka,
• działania profilaktyczne w klasie i szkole (warsztaty/lekcje profilaktyczne, rozmowy z uczniami itp.).

Ważne numery

• Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży: 116 111 (czynny całą dobę, bezpłatny),
• Kryzysowy telefon zaufania – Fundacja Itaka: 800 70 2222 (bezpłatna, całodobowa linia wsparcia dla osób w kryzysie psychicznym),
• Numer alarmowy: 112.

Uczeń w kryzysie samobójczym to sygnał alarmowy dla całej społeczności szkolnej. Najważniejsze jest, aby nie bagatelizować żadnych wypowiedzi czy zachowań ucznia i zawsze traktować je poważnie. Każdy nauczyciel, nawet jeśli nie czuje się specjalistą, może podjąć pierwszy krok – zareagować, wysłuchać, powiadomić odpowiednie osoby i instytucje, innymi słowy udzielić pierwszej pomocy psychologicznej.

Życie i bezpieczeństwo dziecka zawsze muszą być priorytetem.

Checklista dla nauczyciela – 5 kroków, gdy uczeń sygnalizuje myśli samobójcze

1. ZAREAGUJ NATYCHMIAST

• Nie zostawiaj ucznia samego.
• Zachowaj spokój i okazuj wsparcie.

2. ROZMAWIAJ Z TRSOKĄ

• Zapytaj: „Co mogę dla ciebie zrobić, żeby było ci łatwiej?”
• Nie oceniaj, nie bagatelizuj, nie moralizuj.

3. ZABEZPIECZ UCZNIA

• Jeśli zagrożenie jest realne i bezpośrednie – dzwoń na 112.
• Usuń potencjalne niebezpieczne przedmioty z otoczenia.

4. POWIADOM ODPOWIEDNIE OSOBY

• Pedagoga/psychologa szkolnego, dyrektora.
• Rodziców/opiekunów prawnych.

5. DOKUMENTUJ POMOC I KIERUJ DO SPECJALISTY

• Sporządź notatkę służbową z podjętych działań.
• Skieruj ucznia do specjalisty: poradnia zdrowia psychicznego, psychiatra dziecięcy, poradnia psychologiczno-pedagogiczna.

Gdzie można uzyskać pomoc i niezbędne informacje?

• Krajowy Program Zapobiegania Zachowaniom Samobójczym realizowany w ramach NPZ na lata 2021-2025: https://zapobiegajmysamobojstwom.pl/ (m.in. bezpłatne konsultacje ze specjalistami)

• Życie warte jest rozmowy – miejsce, gdzie bezpłatną pomoc uzyskają zarówno osoby w kryzysie samobójczym, jak i szukające wsparcia dla kogoś, kto przeżywa trudności psychiczne czy żałobę po samobójczej śmierci bliskiego: https://zwjr.pl/

Polecam przede wszystkim zapoznać się z zakładką mity na temat samobójstw: https://zwjr.pl/mity-na-temat-samobojstw 

• Polskie Towarzystwo Suicydologiczne – społeczność skupiona wokół wspólnego działania na rzecz zapobiegania samobójstwom: https://suicydologia.org/
• Polskie Towarzystwo Zapobiegania Samobójstwom – https://ptzs.pl/