Jak uczyć się skuteczniej? – o tym, jak pamięć wpływa na proces uczenia się

Co to jest pamięć i jak możemy ją rozwijać?

Co to właściwie jest pamięć?

Pamięć to nasza wewnętrzna baza danych – system, który pozwala nam zapisywać, przechowywać i przywoływać informacje. Jest niezbędna, by móc się uczyć, rozumieć świat i podejmować decyzje. Bez niej nie potrafilibyśmy czytać, pisać, liczyć ani korzystać z wcześniejszych doświadczeń.

Uczenie się to w gruncie rzeczy proces zapamiętywania. Każda nowa informacja trafia do pamięci krótkotrwałej, a jeśli jest powtarzana, rozumiana i ma dla nas znaczenie – zostaje utrwalona w pamięci długotrwałej. Dlatego tak ważne jest, by dziecko nie tylko „uczyło się na pamięć”, ale rozumiało to, czego się uczy, gdyż wtedy wiedza zostaje z nim na dłużej.

Na skuteczność zapamiętywania wpływa wiele czynników m.in.:

emocje (lepiej pamiętamy to, co nas zaciekawiło lub wzruszyło),
zaangażowanie wielu zmysłów (słuchanie, patrzenie, działanie, ruch),
powtarzanie i utrwalanie w różnych kontekstach.

Im więcej dróg prowadzi do informacji, tym łatwiej ją potem odnaleźć. Dlatego w nauce warto łączyć różne formy pracy – mówić, pisać, rysować, działać. Pamięć lubi aktywność i sens.

Rodzaje pamięci

Pamięć sensoryczna (ultrakrótkotrwała)

Przechowuje informacje ze zmysłów przez ułamek sekundy.
Działa automatycznie – zanim cokolwiek świadomie zapamiętamy.
Umożliwia zauważenie i rozpoznanie bodźca.

Rodzaje:

pamięć ikoniczna (wzrokowa)
pamięć echoiczna (słuchowa)
pamięć dotykowa

Przykład: przez chwilę „widzisz” obraz nawet po zamknięciu oczu.

Pamięć krótkotrwała (STM – short-term memory)

Przechowuje ograniczoną ilość informacji przez kilka–kilkanaście sekund.
Odpowiada za tymczasowe przechowanie danych (bez ich głębokiego przetwarzania).
Ograniczona pojemność – ok. 7 ± 2 elementy.

Przykład: powtarzasz numer telefonu, żeby go zapisać.

Pamięć robocza (WM – working memory)

To rozszerzenie pamięci krótkotrwałej.
Umożliwia utrzymanie informacji i jednoczesne ich przetwarzanie.
Kluczowa w uczeniu się, czytaniu, liczeniu, rozwiązywaniu problemów.

Przykład: zapamiętujesz liczby i jednocześnie wykonujesz na nich działanie.

Składniki pamięci roboczej (wg Baddeleya):

pętla fonologiczna (informacje słuchowe i werbalne),
szkicownik wzrokowo-przestrzenny (obrazy i układy przestrzenne),
centralny system wykonawczy (kieruje uwagą, łączy dane),
bufor epizodyczny (łączy informacje z różnych źródeł w spójne epizody).

Pamięć długotrwała (LTM – long-term memory)

Magazynuje informacje na dłuższy czas – od minut do całego życia.
Praktycznie nieograniczona pojemność.

Podział pamięci długotrwałej:

a) Pamięć deklaratywna (jawna) – to, co można świadomie przywołać:

Epizodyczna – wspomnienia z życia („co, gdzie, kiedy”)
Semantyczna – wiedza o świecie, pojęcia, fakty

b) Pamięć niedeklaratywna (utajona) – działa automatycznie:

Proceduralna – umiejętności i nawyki (np. jazda na rowerze)
Prymowanie – ułatwione rozpoznawanie znanych bodźców
Warunkowanie – reakcje wyuczone (np. emocjonalne skojarzenia)

Pamięć krótkotrwała a pamięć robocza

Jeszcze krótkie wyjaśnienie czy pamięć krótkotrwała i pamięć robocza to to samo. Otóż nie, pamięć robocza i krótkotrwała to nie to samo, choć są ze sobą blisko powiązane i często używa się tych pojęć zamiennie. Najogólniej:

Pamięć krótkotrwała (STM – short-term memory) – to magazyn informacji, które przechowujemy przez krótki czas (kilka–kilkanaście sekund). Jej główną funkcją jest utrzymanie danych przez chwilę, np. gdy powtarzamy w myślach numer telefonu, zanim go zapiszemy. Nie przetwarza informacji – tylko je „trzyma”.

Pamięć robocza (WM – working memory) – to system aktywnego przetwarzania informacji, nie tylko ich przechowywania. Używana, gdy trzeba coś utrzymać w umyśle i jednocześnie tym manipulować. Łączy przechowywanie i myślenie – działa jak „umysłowy notatnik roboczy”.

Psychologowie nazywają pamięć roboczą tego, co widzisz, „wzrokowo-przestrzennym brudnopisem”. Wyobraź sobie słowa na karteczce samoprzylepnej pospiesznie zapisane znikającym atramentem. Pamięć robocza tego, co słyszysz, nazywana jest pętlą fonologiczną, słuchową wersją wzrokowo-przestrzennego brudnopisu. to krótkotrwałe echo w twojej głowie powtarzające to, co właśnie usłyszałeś. Najkrótsza ścieżka dźwiękowa na świecie.
L. Genowa, Zrozumieć pamięć. Jak pamiętamy i dlaczego zapominamy, s. 32.

Gdzie w klasycznym podziale mieszczą się pamięć wzrokowa i słuchowa?

Pamięć wzrokowa i pamięć słuchowa nie są osobnymi „rodzajami pamięci” w sensie systemowym – to modalności, czyli kanały zmysłowe, przez które działa pamięć. Występują na różnych poziomach systemu pamięci, pełniąc odmienne funkcje:

Na poziomie pamięci sensorycznej

Tu mają swój początek:

Pamięć ikoniczna (wzrokowa) – przechowuje obraz wzrokowy przez ułamek sekundy.
Pamięć echoiczna (słuchowa) – przechowuje dźwięk przez 1–2 sekundy.

Dzięki nim dziecko zauważa literę, dźwięk, sylabę, zanim jeszcze zacznie je analizować.

Na poziomie pamięci krótkotrwałej i roboczej

Tu pamięć wzrokowa i słuchowa współpracują, gdy dziecko uczy się czytać i pisać:

Pamięć wzrokowa krótkotrwała – pozwala chwilowo utrzymać obraz liter, wyrazów, układ graficzny. Dzięki niej dziecko pamięta, jak wygląda litera „b” i nie myli jej z „d”.
Pętla fonologiczna (część pamięci roboczej) – to pamięć słuchowa robocza. Pozwala utrzymać w głowie sekwencję dźwięków, np. głosek w słowie „kot”.
Szkicownik wzrokowo-przestrzenny (część pamięci roboczej) – to pamięć wzrokowo-przestrzenna robocza. Pomaga odtwarzać kształt liter, układ na kartce, kierunek pisania.

Na poziomie pamięci długotrwałej

Tu zapamiętane ślady stają się trwałe:

Wzrokowa pamięć długotrwała – utrwala obrazy graficzne liter i wyrazów (tzw. „obraz słowa” – word form).
Słuchowa pamięć długotrwała – utrwala wzorce fonologiczne (jak brzmi dane słowo).

Dzięki współdziałaniu tych dwóch systemów dziecko potrafi połączyć literę z dźwiękiem – to podstawa czytania i pisania.

Jak pamięć wpływa na proces uczenia się?

Pamięć to fundament uczenia się. To dzięki niej potrafimy przechowywać wiedzę, łączyć nowe informacje z tym, co już znamy i wykorzystywać je w praktyce. Każda lekcja, ćwiczenie czy rozmowa staje się częścią większej sieci doświadczeń zapisanych w pamięci. Im silniejsze i lepiej uporządkowane są te ślady, tym łatwiej dziecku rozumieć świat i odnosić sukcesy szkolne.

Uczenie się to proces wieloetapowy. Najprościej można go wyjaśnić następująco – najpierw informacje trafiają do pamięci krótkotrwałej – tam są chwilowo „przechowywane”, by móc je przetworzyć. Jeśli dziecko powtarza materiał, rozumie go i potrafi powiązać z wcześniejszą wiedzą, wtedy dane zostają zapisane w pamięci długotrwałej. Z niej uczeń korzysta, gdy pisze sprawdzian, rozwiązuje zadanie lub tłumaczy nową sytuację. Dlatego dzieci, które mają dobrze rozwiniętą pamięć (zwłaszcza roboczą i długotrwałą):

szybciej przyswajają wiedzę,
lepiej rozumieją instrukcje,
potrafią uczyć się „ze zrozumieniem”, a nie mechanicznie.

Z kolei u uczniów z deficytami pamięci często pojawiają się trudności w:

zapamiętywaniu liter, cyfr, pojęć,
pisaniu ze słuchu i czytaniu ze zrozumieniem,
zapamiętywaniu dłuższych instrukcji,
przenoszeniu wiedzy z lekcji na praktykę.

Rozwijanie pamięci nie powinno być dodatkiem do nauki, lecz jej warunkiem. Kiedy dziecko ćwiczy zapamiętywanie, porządkowanie i przypominanie informacji – rozwija jednocześnie uwagę, koncentrację i logiczne myślenie. A im sprawniej działa pamięć, tym skuteczniejsze staje się uczenie się – nie przez „wkuwanie”, lecz przez rozumienie, kojarzenie i działanie.

Jak rozwijać poszczególne rodzaje pamięci?

Pamięć krótkotrwała – to pamięć, która przechowuje informacje tylko przez kilka sekund. Jest niezbędna do wykonywania bieżących zadań – zapamiętywania poleceń, liczb, słów czy sylab. Aby ją rozwijać można:

Powtarzać krótkie sekwencje – np. cyfr, słów, ruchów (np. „Powtórz po mnie: 3–8–1–4”).
Wprowadzać rytm i ruch – klaskanie, tupanie, rytmiczne powtarzanie słów wspiera zapamiętywanie.
Gry i zabawy: „Simon mówi”, „Zapamiętaj kolejność obrazków”, „Co zniknęło?”.
Stopniowo wydłużać materiał, ale utrzymując pozytywne emocje – stres osłabia pamięć krótkotrwałą.

Dla młodszych dzieci doskonale sprawdzają się zabawy w powtarzanie prostych wierszyków i rymowanek.

Pamięć operacyjna (robocza) – łączy przechowywanie i przetwarzanie informacji jednocześnie – potrzebna np. przy liczeniu w pamięci czy rozwiązywaniu zadań tekstowych. Można ćwiczyć ją przez:

Zabawy w instrukcje wieloetapowe – „Dotknij nosa, klaszcz dwa razy i zrób obrót”.
Układanie ciągów logicznych – sekwencje kolorów, rytmów, figur.
Zadania typu „od końca” – powtarzanie cyfr wspak, odtwarzanie kolejności odwrotnej.
Gry logiczne i strategiczne – warcaby, memory, sudoku obrazkowe.

Ćwiczenia na pamięć operacyjną wspierają koncentrację, planowanie i myślenie przyczynowo-skutkowe.

Pamięć długotrwała – odpowiada za trwałe przechowywanie wiedzy i doświadczeń. Aby uczeń mógł efektywnie się uczyć, informacje muszą trafić właśnie tu. Warto stosować:

Powtarzanie z odstępami w czasie – tzw. efekt rozłożonej nauki („lepiej codziennie po 10 minut niż raz godzinę”).
Łączenie nowego materiału z tym, co już znane – tworzenie sieci pojęć i map myśli.
Stosowanie mnemotechnik – rymowanki, skojarzenia, akronimy, historyjki.
Nauka przez emocje i doświadczenie – eksperymenty, gry edukacyjne, projekty.
Wizualizacja – przekształcanie informacji w obrazy, kolory, symbole.

Im więcej kanałów zmysłowych zaangażujemy (słuch, wzrok, ruch), tym trwalszy ślad pamięciowy.

Pamięć wzrokowa – odpowiada za zapamiętywanie obrazów, kształtów, liter i ich położenia w przestrzeni – kluczowa w nauce czytania i pisania. Można ją wspierać przez:

Zabawy z obrazkami – „Co zniknęło?”, „Co się zmieniło?”, puzzle, układanki.
Zapamiętywanie krótkich sekwencji wzrokowych – np. kolorowych klocków lub figur.
Przepisywanie z pamięci – krótkie wyrazy, wzory, zdania.
Ćwiczenia z liniaturą i odwzorowaniem kształtów.
Zabawy graficzne – labirynty, rysowanie z pamięci, kopiowanie wzorów geometrycznych.

Pamięć słuchowa – to zdolność zapamiętywania i odtwarzania informacji dźwiękowych – wyrazów, zdań, melodii. Ważna przy nauce języka, czytaniu i ortografii. Pamięć słuchową można rozwijać przez:

Słuchanie i powtarzanie rytmów (np. wystukiwanych dźwięków, słów).
Powtarzanie ciągów słów lub zdań – od prostych do bardziej złożonych.
Dyktanda z pamięci, ćwiczenia ze słuchu fonemowego.
Nauka wierszy, piosenek, rymowanek.
Zabawy „Echo” – dziecko powtarza usłyszane słowa lub dźwięki.

Rozwijanie pamięci słuchowej sprzyja także poprawie koncentracji i rozumieniu mowy.

Pamięć emocjonalna i skojarzeniowa – silne emocje, poczucie bezpieczeństwa i zainteresowanie tematem znacząco zwiększają zapamiętywanie. W związku z tym warto:

Uczyć się przez działanie, zabawę, odkrywanie.
Włączać emocje i ciekawość – np. poprzez eksperyment, zagadkę, humor.
Chwalić i wzmacniać pozytywnie – emocje przy sukcesie utrwalają wiedzę.
Wykorzystywać historie, bajki terapeutyczne, filmy edukacyjne – angażują emocje i empatię.

Pamięć „lubi” emocje – uczymy się lepiej, gdy coś nas porusza, ciekawi lub zaskakuje.

Każdy z nas ma inny profil pamięciowy – u jednych dominuje kanał wzrokowy, u innych słuchowy czy ruchowy. Wspierając wszystkie rodzaje pamięci, pomagamy dziecku uczyć się pełniej, trwalej i z większym zaangażowaniem. Skuteczne uczenie to nie kwestia zdolności, lecz świadomego trenowania pamięci i rozumienia, jak ona działa.

Uff, to był bardzo długi artykuł, ale jeśli dotrwaliście do końca, mam nadzieję, że udało mi się wyjaśnić najważniejsze zagadnienia dotyczące pamięci i jej wpływu na proces uczenia się 😉

Źródła:

Genova L., Zrozumieć pamięć. Jak pamiętamy i dlaczego zapominamy, Wydawnictwo Filia, Poznań 2021.
Krasowicz-Kupis G., Nowa psychologia dysleksji, PWN, Warszawa 2020.
Ostby H., Ostby Y., Jak działa pamięć, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2018.
Pamięć człowieka. Pobrano z: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pami%C4%99%C4%87_cz%C5%82owieka (dostęp: 05.11.2025).