Praca z uczniem z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest wyzwaniem. Wynika to m.in. z faktu, że każde dziecko z ASD (ang. Autism Spectrum Disorder – zaburzenia ze spektrum autyzmu) jest inne, unikalne i wyjątkowe. Spektrum autyzmu obejmuje bowiem szeroki wachlarz objawów, co sprawia, że dzieci będące w spektrum mogą przejawiać różne potrzeby, wyzwania, zdolności i mocne strony. W związku z tym jednym z najważniejszych aspektów pracy z uczniami w spektrum jest uświadomienie sobie indywidualności i wyjątkowości każdego z nich.
Charakterystyka ucznia z ASD
Uczeń ze spektrum zaburzeń autystycznych może wykazywać różnorodne cechy i zachowania, które różnią się w zależności od nasilenia objawów oraz indywidualnych predyspozycji. Jednak istnieją pewne wspólne cechy, które mogą (ale nie muszą) występować u większości uczniów z ASD. Są to:
Zaburzenia komunikacji
- Trudności w komunikacji werbalnej – opóźniony rozwój mowy lub jej brak. Dzieci z ASD mogą mówić, ale mieć trudności z używaniem języka w kontekście społecznym (np. rozumienie metafor, idiomów, żartów).
- Trudności w inicjowaniu i utrzymywaniu rozmów – często uczniowie z ASD mają problem z rozpoczęciem rozmowy, a także z prowadzeniem jej w sposób, który jest społecznie akceptowalny. Mogą mówić o swoich zainteresowaniach, nie dostosowując się do tematu rozmowy.
- Trudności w komunikacji niewerbalnej – mogą występować trudności z rozumieniem i używaniem mowy ciała, mimiki, gestów i kontaktu wzrokowego. Często uczniowie w spektrum unikają kontaktu wzrokowego lub nie reagują na gesty innych osób.
Trudności w interakcjach społecznych
- Trudności w rozumieniu emocji i potrzeb innych – uczniowie z ASD mogą mieć problemy z rozpoznawaniem emocji u innych ludzi (np. rozróżnianie smutku, złości, radości) i mogą nie rozumieć, jak dostosować swoje zachowanie do sytuacji społecznej.
- Izolacja społeczna – uczniom w spektrum może sprawiać trudność nawiązywanie i utrzymywanie relacji z rówieśnikami. Często dzieci z ASD preferują samotność lub bawią się w sposób, który nie jest typowy dla ich rówieśników.
- Niezrozumienie norm społecznych – mogą pojawić się trudności z rozumieniem, co jest odpowiednie w danej sytuacji (np. kiedy należy mówić, a kiedy milczeć, jakie zachowania są akceptowalne w grupie).
Zachowania powtarzalne i ograniczone zainteresowania
- Powtarzające się zachowania – dzieci z ASD mogą wykazywać powtarzające się ruchy (np. machanie rękami, kołysanie ciałem) lub powtarzanie słów, zdań (echolalia). Mogą mieć trudności z adaptowaniem się do zmian w rutynie.
- Silne zainteresowania w wąskim zakresie – charakterystyczne dla dzieci w spektrum jest wykazywanie intensywnych zainteresowań jedną, konkretną rzeczą (np. pociągi, dinozaury, liczby). Te zainteresowania mogą zdominować ich codzienne życie i mogą stawać się obsesyjne.
- Szukają porządku i rutyny – dzieci z ASD często preferują uporządkowane środowisko, w którym rutyna jest przewidywalna. Zmiany w rutynie mogą wywołać silny stres i niepokój.
Wrażliwość sensoryczna
- Przeciążenie sensoryczne – dzieci z ASD mogą być nadwrażliwe na bodźce sensoryczne, takie jak hałas, światło, dotyk, zapachy czy smaki. Mogą reagować silnie na bodźce, które dla innych osób są neutralne.
- Zachowania kompensacyjne – aby poradzić sobie z nadmiarowymi bodźcami, uczniowie ze spektrum autyzmu mogą angażować się w zachowania mające na celu stłumienie bodźców (np. zakrywanie uszu, zamykanie oczu) lub mogą nie reagować na bodźce w sposób, jaki oczekiwalibyśmy od innych (np. ignorowanie głośnych dźwięków).
Problemy z elastycznością myślenia i zachowań
- Trudności w przystosowywaniu się do zmian – uczniowie z ASD mogą mieć trudności z dostosowywaniem się do nowych sytuacji lub zmian w planach. Mogą przeżywać silny stres w przypadku niespodziewanych zmian.
- Tendencja do sztywności w myśleniu – mogą mieć trudności z rozwiązywaniem problemów, które wymagają elastyczności myślenia. Wykazują tendencję do trzymania się stałych schematów myślenia i działania, co może ograniczać ich zdolność do adaptacji w nowych sytuacjach.
Różnorodny rozwój poznawczy i zróżnicowane zdolności.
- Rozwój intelektualny uczniów z ASD może być różny. Niektóre dzieci mogą mieć zdolności powyżej średniej (tzw. „wysokofunkcjonujące ASD”), inne mogą mieć opóźnienia w rozwoju intelektualnym, co wpływa na ich zdolność do rozwiązywania problemów, uczenia się i przetwarzania informacji.
- Umiejętności w określonych dziedzinach – dzieci z ASD mogą wykazywać wyjątkowe zdolności w określonych dziedzinach, takich jak matematyka, muzyka, sztuka czy zapamiętywanie faktów. Często mają zdolności do wykonywania szczegółowych zadań, które wymagają precyzji, ale mogą mieć trudności z zadaniami wymagającymi elastyczności.
Praca z uczniem ze spektrum autyzmu
Każdy uczeń z ASD jest inny, a objawy mogą różnić się w zależności od stopnia nasilenia zaburzenia. Kluczowe jest zatem, aby nauczyciel i opiekunowie pracujący z dziećmi w spektrum, dostosowali podejście do indywidualnych potrzeb dziecka, oferując mu odpowiednie wsparcie w zakresie komunikacji, interakcji społecznych oraz przetwarzania bodźców sensorycznych. W pracy z uczniami z ASD ważne jest przede wszystkim stworzenie wspierającego i dostosowanego środowiska edukacyjnego.
Dostosowanie środowiska:
- Przewidywalność i struktura – uczniowie z ASD często czują się bezpieczniej, gdy mają przewidywalne i uporządkowane środowisko. Ustalanie stałego planu dnia oraz jasnych zasad może pomóc zredukować niepokój i stres. Należy także unikać nagłych zmian w harmonogramie.
- Przestrzeń do odpoczynku, wyciszenia się, odcięcia od nadmiaru bodźców – uczniowie ze spektrum zaburzeń autystycznych mogą potrzebować przestrzeni, w której będą w stanie się wyciszyć i odpocząć od nadmiaru bodźców. Stworzenie cichej przestrzeni w klasie (lub odrębnej sali) może pomóc w zarządzaniu nadmiernymi bodźcami.
Używanie pomocy wizualnych:
- Tablice, grafiki i karty obrazkowe – wielu uczniów z ASD lepiej przyswaja informacje wizualne niż słowne. Używanie obrazków, kart z instrukcjami, harmonogramów wizualnych czy diagramów może pomóc w zrozumieniu zadań.
- Proste instrukcje – instrukcje powinny być jasne, krótkie i zrozumiałe. Dzieci w spektrum autyzmu mogą mieć trudności z przetwarzaniem złożonych poleceń, warto więc rozbijać je na mniejsze, łatwiejsze do wykonania kroki.
Rozwój umiejętności społecznych:
- Nauka zachowań społecznych – dla uczniów w spektrum autyzmu istotne będą zajęcia oparte na odgrywaniu ról (role-playing), gdyż mogą pomóc w nauce umiejętności, takich jak rozpoznawanie emocji, dzielenie się, rozwiązywanie konfliktów czy prowadzenie rozmów.
- Modelowanie zachowań – uczniowie najlepiej uczą się przez naśladowanie, dlatego też nauczyciele powinni modelować właściwe zachowania społeczne, pokazując, jak reagować w różnych sytuacjach.
Komunikacja alternatywna – dla niektórych uczniów z ASD komunikacja werbalna może być trudna. W takich przypadkach warto rozważyć użycie komunikacji alternatywnej, jak np. systemy obrazkowej wymiany (PECS) lub aplikacje wspierające komunikację.
Wzmocnienia pozytywne – są skuteczną metodą motywowania uczniów do podejmowania pożądanych działań. Wzmocnieniem pozytywnym może być pochwała, dodatkowy czas na ulubioną aktywność, nagrody materialne lub symboliczne. Należy pamiętać, że nagrody powinny być dostosowane do indywidualnych preferencji ucznia, by były one dla niego motywujące i sprawiedliwe.
Zarządzanie trudnymi zachowaniami:
- Rozumienie przyczyn trudnych zachowań – często trudne zachowania (np. agresja, autoagresja, wycofanie) mogą wynikać z frustracji, lęku lub nadmiaru bodźców. Ważne, aby nauczyciel starał się zrozumieć przyczyny tych zachowań, co pozwali na odpowiednie reagowanie.
- Techniki uspokajające – w pracy z uczniami warto wprowadzić techniki relaksacyjne, takie jak głębokie oddychanie czy strefy ciszy, które pomagają dziecku radzić sobie ze stresem i trudnymi emocjami.
Indywidualizacja i elastyczność polegająca na odpowiednim dostosowaniu metod nauczania do potrzeb uczniów. Należy dostosować m.in. tempo pracy i styl nauczania do indywidualnych możliwości dziecka. Czasami może to oznaczać udzielanie dodatkowego wsparcia lub oferowanie alternatywnych zadań, które są bardziej dostosowane do stylu uczenia się ucznia z ASD.
Współpraca z rodziną i specjalistami (np. terapeutami, psychologami) jest kluczowa. Wymiana informacji pozwala lepiej zrozumieć potrzeby ucznia i skoordynować działania osób pracujących z dzieckiem.
Wszystkie wyżej wymienione strategie pomagają stworzyć środowisko edukacyjne, w którym uczniowie z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mogą osiągać sukcesy i rozwijać swoje umiejętności. Kluczowa jest elastyczność w podejściu nauczycieli i specjalistów, ponieważ jak wielokrotnie wspomniałam, każde dziecko z ASD jest inne – ma swoje indywidualne i wyjątkowe potrzeby oraz możliwości.
