Co to jest percepcja słuchowa?

Wiedza w pigułce na temat zaburzeń percepcji słuchowej

---

Z artykułu dowiesz się między innymi:

• co to jest percepcja słuchowa,
• jak wpływa na proces nauki czytania i pisania,
• kiedy można mówić o słuchu fonemowym,
• czym różni się niedosłuch od zaburzeń percepcji słuchowej,
• jak rozpoznać zburzenia percepcji słuchowej u dziecka,
• jak pomóc dziecku z zaburzeniami percepcji słuchowej.

---

Co to jest percepcja słuchowa?

Percepcja słuchowa to zdolność odbioru dźwięków z otoczenia – rozpoznawania ich, różnicowania oraz interpretowania w odniesieniu do posiadanych doświadczeń. Percepcja słuchowa pozwala na różnicowanie głosek, dzięki dokonywaniu analizy dźwięków mowy i odróżnianiu ich od siebie, np. koza–kosa (głoski z–s brzmią podobnie, ponieważ różnią się tylko jedną cechą – dźwięcznością).

---

Percepcja słuchowa korzysta z trzech podstawowych rodzajów słuchu:

• słuchu fizycznego (fizjologicznego) – odpowiadającego za prawidłowe odbieranie wrażeń słuchowych (prawidłowo funkcjonujący słuch fizyczny pozwala określić czy słyszymy dany dźwięk, czy nie),
• słuchu muzycznego – charakterystycznego tylko dla ludzi, dzięki któremu można różnicować wysokości i jakości dźwięków oraz odstępy między nimi,
• słuchu fonematycznego – odpowiedzialnego za identyfikowanie i różnicowanie dźwięków mowy (fonemów).

---

Za prawidłowy odbiór dźwięków odpowiada nie tylko słuch fizyczny, ale również dobrze funkcjonująca percepcja słuchowa. Analizator słuchowy składa się z: receptora bodźców – ucha, drogi doprowadzającej bodźce – nerwów słuchowych, korowej części mózgu, która odbiera, analizuje i przetwarza bodźce słuchowe. Dzięki sprawnemu funkcjonowaniu analizatora słuchowego dziecko spostrzega, zapamiętuje i rozpoznaje dźwięki, w tym dźwięki mowy (obecnie coraz częściej w literaturze przedmiotu mówi się o funkcjach słuchowo-językowych).

---

Percepcja słuchowa a nauka czytania i pisania

Opanowanie umiejętności czytania i pisania warunkuje:

• percepcja słuchowa, czyli spostrzeganie słuchowe (jest jedną z podstawowych funkcji psychofizycznych zaangażowanych w proces czytania i pisania),
• sprawny analizator słuchowy.

Dziecko, które czyta i pisze posiada umiejętność wyodrębniania poszczególnych głosek (analiza słuchowa) oraz scalania pojedynczych głosek w całość (synteza słuchowa), a także dobrze funkcjonującą pamięć słuchową. Są to umiejętności składające się na percepcję słuchową. Zaburzenia percepcji słuchowej powodują, ze nabycie umiejętności czytania i pisania jest znacznie trudniejsze.

---

Na percepcję słuchową składa się:

• Słuch fizjologiczny – odbieranie bodźców akustycznych z otoczenia za pomocą narządu słuchu.
• Słuch fonetyczny – zdolność odróżniania poszczególnych wariantów realizacyjnych fonemów – głosek oraz zjawisk prozodycznych (akcentu, tempa, rytmu, intonacji, donośności mowy).
• Analiza słuchowa – jest to umiejętność podziału zdania na wyrazy oraz podziału słowa (sensownego, jak i bezsensownego) na mniejsze cząstki, czyli sylaby lub głoski.
• Synteza słuchowa – to umiejętność tworzenia zdań z wyrazów oraz scalanie słów z sylab lub głosek.

---

Ważne

Umiejętność dokonywania świadomej analizy i syntezy słuchowej jest niezbędna w procesie nauki czytania i pisania. Umiejętność ta nie rozwija się samoistnie, ale doskonali się wraz z wiekiem.

---

• Pamięć słuchowa – umiejętność rejestrowania, przechowywania i odtwarzania tego, co usłyszymy.
• Słuch fonematyczny (fonemowy) – jak już wyżej wspomniałam jest to zdolność do różnicowania fonemów, czyli dźwięków wchodzących w skład mowy ludzkiej. Dzięki niemu mamy możliwość wyodrębnienia z wypowiedzi drugiej osoby wyrazu, w wyrazie – sylab, w sylabach – głosek, a także możemy uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Daje to możliwość różnicowania słów podobnie brzmiących, ale mającymi inne znaczenie, np. wyżej wspomniana – koza-kosa. Prawidłowo rozwinięty słuch fonematyczny pozwala na świadome dokonywanie analizy i syntezy słuchowej.  

---

Kiedy można mówić o słuchu fonemowym?

Słuch rozwija się podczas życia płodowego. Słuch fonemowy kształtuje się równolegle z rozwojem mowy dziecka. Warto obserwować ten proces i zwrócić uwagę na istotne symptomy. Co powinno wzbudzić czujność rodziców?

Okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia):

• brak gaworzenia lub jego opóźnienie (norma między 6 a 7 miesiącem),
• brak reakcji na dźwięki – dziecko nie odwraca się w kierunku dźwięku,
• brak kojarzenia pierwszych słów oraz dźwięków z osobą lub rzeczą (w wieku 12 miesięcy),
• brak pierwszych słów pod koniec 1 roku życia.

---

Okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia):

• nie widać postępów w zakresie rozwoju mowy – mimo upływu kolejnych miesięcy dziecko pozostaje na etapie gaworzenia,
• brak nowych wyrazów w słowniku dziecka,
• brak zainteresowania dziecka najbliższym otoczeniem,
• trudność w nawiązaniu z dzieckiem kontaktu emocjonalnego i wzrokowego,
• brak reakcji dziecka na bodźce dźwiękowe i na znajome twarze – dziecko nie wykonuje małych poleceń,
• opóźniony rozwój ruchowy dziecka.

---

Okres zdania (od 2 do 3 roku życia):

• posługiwanie się przez dziecko tylko kilkoma prostymi słowami lub mowa w ogóle nie występuje,
• brak rozumienia komunikatów i wykonywania poleceń,
• brak reakcji na swoje imię,
• występuje problem z budowaniem zdań z prawidłową fleksją, składnią lub dziecko w ogóle nie odmienia wyrazów.

---

Przyczyny zaburzeń słuchu fonemowego

Mogą występować samodzielnie, ale mogą również być związane z:

• zaburzeniami słuchu fizycznego,
• nieprawidłowym funkcjonowaniem pracy centralnego układu nerwowego.

---

Niedosłuch a zaburzenia percepcji słuchowej

Nie można mylić zaburzeń percepcji słuchowej z niedosłuchem. Zaburzenia percepcji słuchowej nie są uwarunkowane niedosłuchem, ale zaburzeniami analizy i syntezy dźwięków mowy, które wynikają z nieprawidłowego funkcjonowania określonych okolic mózgu, gdzie zlokalizowany jest ośrodek korowy słuchu.

• Niedosłuch – w uproszczeniu można powiedzieć, że jest to nieprawidłowy odbiór dźwięków płynących z dużej odległości (w zależności od stopnia uszkodzenia słuchu).
• Zaburzenia percepcji słuchowej – odnoszą się do słuchowych zaburzeń odbioru mowy. To problem z wychwytywaniem i różnicowaniem poszczególnych dźwięków z potoku słów, mimo prawidłowego słyszenia. 

Dzieci niedosłyszące źle odbierają dźwięki odległe, ale kiedy je usłyszą dokonują prawidłowej analizy i syntezy. Natomiast dzieci z zaburzeniami słuchu fonematycznego poszczególne dźwięki słyszą prawidłowo (bez względu na odległość), jednak nie są w stanie z potoku słów różnicować pojedynczych dźwięków ani złożyć ich w dźwiękową całość. Jest to umiejętność niezbędna w procesie czytania i pisania podczas, którego nieustannie dokonywana jest analiza i synteza dźwiękowa wyrazów i kojarzona ze znakami graficznymi – literami.

---

Ważne

Uczniowie z niedosłuchem mogą mieć zaburzenia percepcji słuchowej. Z kolei głębokie deficyty w obszarze percepcji słuchowej mogą być wskazaniem do zbadania słuchu.

---

Objawy – Jak rozpoznać zaburzenia percepcji słuchowej?

Przejawem zaburzeń percepcji słuchowej może być opóźnienie rozwoju mowy lub zaburzenia mowy we wczesnym dzieciństwie, natomiast u uczniów klas wczesnoszkolnych mogą występować specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu.  Co jeszcze?

OKRES PRZEDSZKOLNY

• Wolne tempo uczenia się piosenek i wierszyków.
• Problemy z podziałem zdania na wyrazy.
• Trudności w łączeniu sylab i głosek.

---

OKRES SZKOLNY

• Duże trudności z zapisywaniem tekstów dyktowanych (łączny zapis wyrazów sąsiadujących w zdaniu).
• Za mało liter w wyrazie – gubienie liter.
• Skłonność do przestawiania sylab w wyrazach.
• Mylenie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.
• Stosowane zamiennie: g-k, b-p, d-t, w-f.
• Problemy ze zmiękczeniami, problem z różnicowaniem „i” i „j”, kiedy pojawi się w środku wyrazu.
• Zastępowanie: ę – em, en; ą – om, on.
• Bardzo duże trudności w nauce języków obcych – problem z rozumieniem mowy w języku obcym oraz trudności w artykulacji (mowa mało zrozumiała).

---

Podsumowując dzieci z zaburzeniami percepcji słuchowej:

• często nie rozumieją skomplikowanych poleceń słownych,
• nie potrafią powtórzyć trudniejszych, dłuższych wyrazów i zdań,
• mają trudność z wyodrębnianiem sylab i głosek w wyrazach, wyrazów w zdaniach,
• mówią bezdźwięcznie,
• trudniej uczą się na pamięć (wierszy, tabliczki mnożenia, ciągów słownych),
• mają trudności w nauce czytania i pisania,
• męczą się przy słuchaniu np. opowiadań, bajek,
• mają problemy w nauce języków obcych, w opanowaniu materiału z gramatyki, w rozumieniu dłuższych wypowiedzi,
• popełniają błędy fleksyjne (np. przyjacielami zamiast przyjaciółmi. Więcej na temat błędów fleksyjnych – tutaj >) i składniowe (przykłady błędów składniowych – tutaj >),
• popełniają błędy podczas pisania ze słuchu,
• opuszczają litery, zakończenia wyrazowe, zamieniają głoski dźwięczne na bezdźwięczne, mają kłopoty z prawidłowym zmiękczaniem głosek, z ustaleniem prawidłowego następstwa głosek w wyrazach, przestawianiem liter, sylab, problemy ze zróżnicowaniem głosek nosowych,
• posiadają ubogie słownictwo, występują agramatyzmy, deformacje słów.

---

Jak pomóc dziecku z zaburzeniami percepcji słuchowej?

Zaburzenia percepcji słuchowej to częste zjawisko spotykane u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Najważniejsze, aby jak najszybciej wychwycić problem i rozpocząć pracę. Ćwiczenia percepcji słuchowej przeznaczone są dla dzieci w każdym wieku. Systematyczna praca jest w stanie całkowicie wyrównać deficyty rozwojowe. Pamiętajmy, że czas gra tutaj kluczową rolę – im wcześniej zaczniemy, tym lepsze efekty uzyskamy. Pracę z dzieckiem możemy oddać w ręce specjalisty prowadzącego, np. treningi słuchowe (Metoda Tomatisa, Trening Johansena, Metoda Neuroflow). W szkole dziecko może skorzystać z zajęć korekcyjno-kompensacyjnych (więcej na temat zajęć korekcyjno-kompensacyjnych – tutaj >) czy terapii pedagogicznej, gdzie ćwiczona jest percepcja słuchowa. Ale stymulacja słuchowa może odbywać się także w domu przez poprawę środowiska akustycznego w najbliższym otoczeniu dziecka.

---

Więcej na temat ćwiczeń usprawniających percepcję słuchową przeczytacie w kolejnym artykule, który już wkrótce 😊

---

W artykule wykorzystano następujące źródła:

• Notatki własne ze studiów podyplomowych z Terapii pedagogicznej oraz materiały ze szkolenia Karty Oceny Słuchu Fonemowego.
• Maurer A., Dźwięki mowy. Program kształtowania świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych, 2006.
• Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w czytaniu i pisaniu, Bydgoszcz 2001.
• https://www.komlogo.pl/index.php/encyklopedia/132-a/1244-percepcja-sluchowa

---