Co to jest percepcja słuchowa?

Wiedza w pigułce na temat zaburzeń percepcji słuchowej


Z artykułu dowiesz się między innymi:

  • co to jest percepcja słuchowa,
  • jak wpływa na proces nauki czytania i pisania,
  • kiedy można mówić o słuchu fonemowym,
  • czym różni się niedosłuch od zaburzeń percepcji słuchowej,
  • jak rozpoznać zburzenia percepcji słuchowej u dziecka,
  • jak pomóc dziecku z zaburzeniami percepcji słuchowej.


Co to jest percepcja słuchowa?

Percepcja słuchowa to zdolność odbioru dźwięków z otoczenia – rozpoznawania ich, różnicowania oraz interpretowania w odniesieniu do posiadanych doświadczeń. Percepcja słuchowa pozwala na różnicowanie głosek, dzięki dokonywaniu analizy dźwięków mowy i odróżnianiu ich od siebie, np. koza–kosa (głoski z–s brzmią podobnie, ponieważ różnią się tylko jedną cechą – dźwięcznością).


Percepcja słuchowa korzysta z trzech podstawowych rodzajów słuchu:

  • słuchu fizycznego (fizjologicznego) – odpowiadającego za prawidłowe odbieranie wrażeń słuchowych (prawidłowo funkcjonujący słuch fizyczny pozwala określić czy słyszymy dany dźwięk, czy nie),
  • słuchu muzycznego – charakterystycznego tylko dla ludzi, dzięki któremu można różnicować wysokości i jakości dźwięków oraz odstępy między nimi,
  • słuchu fonematycznego – odpowiedzialnego za identyfikowanie i różnicowanie dźwięków mowy (fonemów).

Za prawidłowy odbiór dźwięków odpowiada nie tylko słuch fizyczny, ale również dobrze funkcjonująca percepcja słuchowa. Analizator słuchowy składa się z: receptora bodźców – ucha, drogi doprowadzającej bodźce – nerwów słuchowych, korowej części mózgu, która odbiera, analizuje i przetwarza bodźce słuchowe. Dzięki sprawnemu funkcjonowaniu analizatora słuchowego dziecko spostrzega, zapamiętuje i rozpoznaje dźwięki, w tym dźwięki mowy (obecnie coraz częściej w literaturze przedmiotu mówi się o funkcjach słuchowo-językowych).


Percepcja słuchowa a nauka czytania i pisania

Opanowanie umiejętności czytania i pisania warunkuje:

  • percepcja słuchowa, czyli spostrzeganie słuchowe (jest jedną z podstawowych funkcji psychofizycznych zaangażowanych w proces czytania i pisania),
  • sprawny analizator słuchowy.

Dziecko, które czyta i pisze posiada umiejętność wyodrębniania poszczególnych głosek (analiza słuchowa) oraz scalania pojedynczych głosek w całość (synteza słuchowa), a także dobrze funkcjonującą pamięć słuchową. Są to umiejętności składające się na percepcję słuchową. Zaburzenia percepcji słuchowej powodują, ze nabycie umiejętności czytania i pisania jest znacznie trudniejsze.


Na percepcję słuchową składa się:

  • Słuch fizjologiczny – odbieranie bodźców akustycznych z otoczenia za pomocą narządu słuchu.
  • Słuch fonetyczny – zdolność odróżniania poszczególnych wariantów realizacyjnych fonemów – głosek oraz zjawisk prozodycznych (akcentu, tempa, rytmu, intonacji, donośności mowy).
  • Analiza słuchowa – jest to umiejętność podziału zdania na wyrazy oraz podziału słowa (sensownego, jak i bezsensownego) na mniejsze cząstki, czyli sylaby lub głoski.
  • Synteza słuchowa – to umiejętność tworzenia zdań z wyrazów oraz scalanie słów z sylab lub głosek.

Ważne

Umiejętność dokonywania świadomej analizy i syntezy słuchowej jest niezbędna w procesie nauki czytania i pisania. Umiejętność ta nie rozwija się samoistnie, ale doskonali się wraz z wiekiem.


  • Pamięć słuchowa – umiejętność rejestrowania, przechowywania i odtwarzania tego, co usłyszymy.
  • Słuch fonematyczny (fonemowy) – jak już wyżej wspomniałam jest to zdolność do różnicowania fonemów, czyli dźwięków wchodzących w skład mowy ludzkiej. Dzięki niemu mamy możliwość wyodrębnienia z wypowiedzi drugiej osoby wyrazu, w wyrazie – sylab, w sylabach – głosek, a także możemy uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Daje to możliwość różnicowania słów podobnie brzmiących, ale mającymi inne znaczenie, np. wyżej wspomniana – koza-kosa. Prawidłowo rozwinięty słuch fonematyczny pozwala na świadome dokonywanie analizy i syntezy słuchowej.  

Kiedy można mówić o słuchu fonemowym?

Słuch rozwija się podczas życia płodowego. Słuch fonemowy kształtuje się równolegle z rozwojem mowy dziecka. Warto obserwować ten proces i zwrócić uwagę na istotne symptomy. Co powinno wzbudzić czujność rodziców?

Okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia):

  • brak gaworzenia lub jego opóźnienie (norma między 6 a 7 miesiącem),
  • brak reakcji na dźwięki – dziecko nie odwraca się w kierunku dźwięku,
  • brak kojarzenia pierwszych słów oraz dźwięków z osobą lub rzeczą (w wieku 12 miesięcy),
  • brak pierwszych słów pod koniec 1 roku życia.

Okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia):

  • nie widać postępów w zakresie rozwoju mowy – mimo upływu kolejnych miesięcy dziecko pozostaje na etapie gaworzenia,
  • brak nowych wyrazów w słowniku dziecka,
  • brak zainteresowania dziecka najbliższym otoczeniem,
  • trudność w nawiązaniu z dzieckiem kontaktu emocjonalnego i wzrokowego,
  • brak reakcji dziecka na bodźce dźwiękowe i na znajome twarze – dziecko nie wykonuje małych poleceń,
  • opóźniony rozwój ruchowy dziecka.

Okres zdania (od 2 do 3 roku życia):

  • posługiwanie się przez dziecko tylko kilkoma prostymi słowami lub mowa w ogóle nie występuje,
  • brak rozumienia komunikatów i wykonywania poleceń,
  • brak reakcji na swoje imię,
  • występuje problem z budowaniem zdań z prawidłową fleksją, składnią lub dziecko w ogóle nie odmienia wyrazów.

Przyczyny zaburzeń słuchu fonemowego

Mogą występować samodzielnie, ale mogą również być związane z:

  • zaburzeniami słuchu fizycznego,
  • nieprawidłowym funkcjonowaniem pracy centralnego układu nerwowego.

Niedosłuch a zaburzenia percepcji słuchowej

Nie można mylić zaburzeń percepcji słuchowej z niedosłuchem. Zaburzenia percepcji słuchowej nie są uwarunkowane niedosłuchem, ale zaburzeniami analizy i syntezy dźwięków mowy, które wynikają z nieprawidłowego funkcjonowania określonych okolic mózgu, gdzie zlokalizowany jest ośrodek korowy słuchu.

  • Niedosłuch – w uproszczeniu można powiedzieć, że jest to nieprawidłowy odbiór dźwięków płynących z dużej odległości (w zależności od stopnia uszkodzenia słuchu).
  • Zaburzenia percepcji słuchowej – odnoszą się do słuchowych zaburzeń odbioru mowy. To problem z wychwytywaniem i różnicowaniem poszczególnych dźwięków z potoku słów, mimo prawidłowego słyszenia. 

Dzieci niedosłyszące źle odbierają dźwięki odległe, ale kiedy je usłyszą dokonują prawidłowej analizy i syntezy. Natomiast dzieci z zaburzeniami słuchu fonematycznego poszczególne dźwięki słyszą prawidłowo (bez względu na odległość), jednak nie są w stanie z potoku słów różnicować pojedynczych dźwięków ani złożyć ich w dźwiękową całość. Jest to umiejętność niezbędna w procesie czytania i pisania podczas, którego nieustannie dokonywana jest analiza i synteza dźwiękowa wyrazów i kojarzona ze znakami graficznymi – literami.


Ważne

Uczniowie z niedosłuchem mogą mieć zaburzenia percepcji słuchowej. Z kolei głębokie deficyty w obszarze percepcji słuchowej mogą być wskazaniem do zbadania słuchu.


Objawy – Jak rozpoznać zaburzenia percepcji słuchowej?

Przejawem zaburzeń percepcji słuchowej może być opóźnienie rozwoju mowy lub zaburzenia mowy we wczesnym dzieciństwie, natomiast u uczniów klas wczesnoszkolnych mogą występować specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu.  Co jeszcze?

OKRES PRZEDSZKOLNY

  • Wolne tempo uczenia się piosenek i wierszyków.
  • Problemy z podziałem zdania na wyrazy.
  • Trudności w łączeniu sylab i głosek.

OKRES SZKOLNY

  • Duże trudności z zapisywaniem tekstów dyktowanych (łączny zapis wyrazów sąsiadujących w zdaniu).
  • Za mało liter w wyrazie – gubienie liter.
  • Skłonność do przestawiania sylab w wyrazach.
  • Mylenie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.
  • Stosowane zamiennie: g-k, b-p, d-t, w-f.
  • Problemy ze zmiękczeniami, problem z różnicowaniem „i” i „j”, kiedy pojawi się w środku wyrazu.
  • Zastępowanie: ę – em, en; ą – om, on.
  • Bardzo duże trudności w nauce języków obcych – problem z rozumieniem mowy w języku obcym oraz trudności w artykulacji (mowa mało zrozumiała).

Podsumowując dzieci z zaburzeniami percepcji słuchowej:

  • często nie rozumieją skomplikowanych poleceń słownych,
  • nie potrafią powtórzyć trudniejszych, dłuższych wyrazów i zdań,
  • mają trudność z wyodrębnianiem sylab i głosek w wyrazach, wyrazów w zdaniach,
  • mówią bezdźwięcznie,
  • trudniej uczą się na pamięć (wierszy, tabliczki mnożenia, ciągów słownych),
  • mają trudności w nauce czytania i pisania,
  • męczą się przy słuchaniu np. opowiadań, bajek,
  • mają problemy w nauce języków obcych, w opanowaniu materiału z gramatyki, w rozumieniu dłuższych wypowiedzi,
  • popełniają błędy fleksyjne (np. przyjacielami zamiast przyjaciółmi. Więcej na temat błędów fleksyjnych – tutaj >) i składniowe (przykłady błędów składniowych – tutaj >),
  • popełniają błędy podczas pisania ze słuchu,
  • opuszczają litery, zakończenia wyrazowe, zamieniają głoski dźwięczne na bezdźwięczne, mają kłopoty z prawidłowym zmiękczaniem głosek, z ustaleniem prawidłowego następstwa głosek w wyrazach, przestawianiem liter, sylab, problemy ze zróżnicowaniem głosek nosowych,
  • posiadają ubogie słownictwo, występują agramatyzmy, deformacje słów.

Jak pomóc dziecku z zaburzeniami percepcji słuchowej?

Zaburzenia percepcji słuchowej to częste zjawisko spotykane u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Najważniejsze, aby jak najszybciej wychwycić problem i rozpocząć pracę. Ćwiczenia percepcji słuchowej przeznaczone są dla dzieci w każdym wieku. Systematyczna praca jest w stanie całkowicie wyrównać deficyty rozwojowe. Pamiętajmy, że czas gra tutaj kluczową rolę – im wcześniej zaczniemy, tym lepsze efekty uzyskamy. Pracę z dzieckiem możemy oddać w ręce specjalisty prowadzącego, np. treningi słuchowe (Metoda Tomatisa, Trening Johansena, Metoda Neuroflow). W szkole dziecko może skorzystać z zajęć korekcyjno-kompensacyjnych (więcej na temat zajęć korekcyjno-kompensacyjnych – tutaj >) czy terapii pedagogicznej, gdzie ćwiczona jest percepcja słuchowa. Ale stymulacja słuchowa może odbywać się także w domu przez poprawę środowiska akustycznego w najbliższym otoczeniu dziecka.


Więcej na temat ćwiczeń usprawniających percepcję słuchową przeczytacie w kolejnym artykule, który już wkrótce 😊


W artykule wykorzystano następujące źródła:

  • Notatki własne ze studiów podyplomowych z Terapii pedagogicznej oraz materiały ze szkolenia Karty Oceny Słuchu Fonemowego.
  • Maurer A., Dźwięki mowy. Program kształtowania świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych, 2006.
  • Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w czytaniu i pisaniu, Bydgoszcz 2001.
  • https://www.komlogo.pl/index.php/encyklopedia/132-a/1244-percepcja-sluchowa

2 komentarze

  • Czy zaburzenia percepcji słuchowej to to samo co centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego? Jakie są ewentualnie róznice?

    • Odpowiadając krótko – nie, to nie to samo. Różnica polega m.in. na tym, że przy APD (zaburzeniach przetwarzania słuchowego) deficyty zlokalizowane są w CUN, podczas gdy słuch fizyczny jest w normie, natomiast zaburzenia percepcji słuchowej można rozumieć jako objawy tego zaburzenia. Wiem, że logopedzi nie używają tych pojęć zamiennie.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *