Wiedza w pigułce na temat zaburzeń percepcji wzrokowej
Z artykułu dowiesz się między innymi:
- co to jest percepcja wzrokowa,
- jak wpływa na proces nauki czytania i pisania,
- jak rozpoznać zburzenia percepcji wzrokowej u dziecka,
- jak pomóc dziecku z zaburzeniami percepcji wzrokowej.
Co to jest percepcja wzrokowa?
Percepcja wzrokowa, nazwana również spostrzeganiem wzrokowym, to zdolność do rozpoznawania i rozróżniania bodźców wzrokowych oraz ich interpretowania w odniesieniu do poprzednich doświadczeń. Jest to umiejętność skupiania wzroku, spostrzegania barwy i kształtu czy wyodrębniania elementów z tła. Percepcja wzrokowa nie jest zatem samą zdolnością widzenia (nie dotyczy wad wzroku), ale przetwarzaniem przez mózg tego, co jest widziane (interpretacja bodźców wzrokowych zachodzi w mózgu, nie na siatkówce). Innymi słowy na siatkówce powstaje wrażenie wzrokowe, ale rozpoznanie i interpretację tego, co się widzi dokonuje mózg. Warunkiem prawidłowego rozpoznawania bodźców jest sprawny analizator wzrokowy, w skład którego wchodzą: receptor (oko), droga doprowadzająca (nerw wzrokowy) oraz potyliczna część mózgu (stanowi centralne ognisko analizatora wzrokowego).
Słowniczek pojęć
Biorąc pod uwagę, że dla wielu osób treści, które są zawarte w tym artykule mogą być nowe i momentami niezrozumiałe, warto zapoznać się z kilkoma pojęciami, których znajomość jest niezbędna w pełnym przyswojeniu tekstu. Dla specjalistów zajmujących się terapią dzieci jest to wiedza fundamentalna, jednak często zapominają oni, że nie każdy musi ją znać (spotkałam się z sytuacją, kiedy specjalista rozmawiając z rodzicem i chcąc pokazać swój pełen profesjonalizm używał tak fachowego, wyszukanego słownictwa, że był zupełnie nierozumiany). Dlatego też, jeśli jesteś specjalistą upewnij się, że Twój rozmówca wie o czym mówisz, natomiast jeśli jesteś rodzicem nie bój się zapytać, co znaczy dane pojęcie, kiedy go nie znasz.
ANALIZA I SYNTEZA WZROKOWA:
- Analiza – podział obrazu na części
- Synteza – złożenie obrazu z części
PAMIĘĆ WZROKOWA – zdolność do rejestrowania, przechowywania i odtwarzania obrazów oraz różnych informacji; inaczej zdolność do utrwalania oraz przypominania informacji widzianych.
SPOSTRZEGAWCZOŚĆ – zdolność do dostrzegania szczegółów i różnicowania ich pod względem ważności. Jest to umiejętność wyodrębniania elementów z całości. Ważny jest czas wykonywania tej czynności.
KOORDYNACJA WZROKOWO-RUCHOWA – zdolność do harmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub którejś z jego części. W przypadku pisania ważne jest powiązanie oko-ręka.
SPRAWNOŚĆ GRAFOMOTORYCZNA – sprawność ruchowa rąk dotycząca czynności graficznych (pisanie, rysowanie).
Funkcja wzrokowa obejmuje: analizę wzrokową, syntezę wzrokową, spostrzegawczość, pamięć wzrokową oraz koordynację wzrokowo – ruchową.
Percepcja wzrokowa a nauka czytania i pisania
Dysfunkcje w sferze percepcji wzrokowej często są przyczyną trudności w nauce czytania i pisania.
Podczas czytania analizator wzrokowy służy do spostrzegania tekstu, wyodrębniania z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich i rozpoznawania.
Z kolei podczas pisania następuje przypominanie sobie kształtu liter, sposobu łączenia ich w sylaby, a następnie łączenia sylab w wyrazy, wyrazów w zdania i konstruowanie tekstu rozplanowanego na kartce zeszytu.
Zdolność percepcji wzrokowej kształtuje się między 3 a 8 rokiem życia.
Wyróżnia się pięć aspektów percepcji wzrokowej, które mają największe znaczenie dla rozwoju zdolności uczenia się u dzieci (za M. Frostig i D. Horne):
– koordynacja wzrokowo-ruchowa,
– spostrzeganie figury i tła,
– stałość spostrzegania,
– spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni,
– spostrzeganie stosunków przestrzennych.
Jak rozpoznać zaburzenia percepcji wzrokowej?
Zaburzenia percepcji wzrokowej mogą wynikać z wielu powodów m.in. uszkodzeń kory mózgowej, niewłaściwie rozwiniętych gałek ocznych czy innych nieprawidłowości związanych z funkcjonowaniem mózgu. Diagnozując dziecko najważniejsze jest odróżnienie wad wzroku od zaburzeń w zakresie analizatora wzrokowego.
Kiedy mówimy o zaburzeniach percepcji wzrokowej mamy na myśli zaburzenie analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia postrzegania i różnicowania kształtów oraz położenia przestrzennego elementów. Objawy mogą pojawić się już u maluchów, na etapie przedszkolnym, ale także w późniejszym wieku. Co powinno wzbudzić naszą czujność?
- OKRES PRZEDSZKOLNY – m.in. chęć do swobodnej zabawy klockami, ale niechęć do układania z klocków według wzoru, bardzo długi czas porównywania obrazków i wyszukiwania różnic między nimi, brak zainteresowania zabawkami – dziecko nie patrzy na przedmiot nawet, kiedy trzyma go w dłoni. Występuje obniżona koordynacja wzrokowo-ruchowa.
- Dzieci u których stwierdzono obniżoną koordynację wzrokowo-ruchową mogą mieć trudności w:
- posługiwaniu się podstawowymi przedmiotami codziennego użytku,
- rysowaniu,
- prawidłowym trzymaniu piłki i rzucaniu do celu,
- utrzymywaniu równowagi podczas stania na jednej nodze,
- skakaniu,
- samodzielnej obsłudze,
- nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami w czasie zabaw i gier terenowych,
- nauce pisania i czytania.
- MŁODSZY WIEK SZKOLNY – m.in. trudności w zapamiętaniu liter (potrzeba bardzo dużo powtórzeń i cierpliwości, bo proces nauki trwa długo), mylenie liter graficznie podobnych (l-t, ł; m-n; o-a), zamiana liter (np. podczas czytania tekstu oraz podczas przepisywania z tablicy czy z książki), opuszczanie kropek, kresek, ogonków, popełnianie wielu błędów w krótkim tekście, obracanie liter i cyfr o 180 stopni (np. mylenie 6 i 9, n i u), lustrzane odbicie w piśmie.
- STARSZY WIEK SZKOLNY – m.in. wolne tempo czytania tekstu, które rzutuje na samodzielną naukę wszystkich przedmiotów, liczne błędy ortograficzne przy dobrej znajomości zasad, dysonans poznawczy (brak zgodności obrazu z pamięcią). Zeszyty uczniów z zaburzoną percepcją wzrokową zawierają dużo błędów, skreśleń, poprawek.
- Trudności widoczne są nie tylko w nauce przedmiotów humanistycznych, ale także w przedmiotach ścisłych takich jak: matematyka (problemy z geometrią i zadaniami rysunkowymi – m.in. skłonność do rotowania figur według własnej osi, trudność w nauce różnicowania kątów) czy geografia (problemy ze wskazywaniem na mapie fizycznej – trudności praktycznie nie występują na mapie konturowej; kłopot ze wskazywaniem wchodu i zachodu – problem nie występuje przy wskazywaniu kierunku północnego i południowego).
Symptomów zaburzeń percepcji wzrokowej występujących na poszczególnych etapach rozwoju dziecka może być znacznie więcej. Na potrzeby artykułu wskazałam tylko wybrane.
Podsumowując dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową mają trudności:
- z analizą (podziałem obrazu na części) i syntezą (składaniem obrazu z części) wzrokową,
- z pamięcią wzrokową – w różny sposób piszą te same wyrazy w krótkich odstępach czasu,
- z pisownią liter – litery są nierówne, wychodzą poza linię, tempo pisania jest wolne,
- w rozpoznawaniu i nazywaniu przedmiotów na ilustracjach,
- w rozumieniu treści przedstawionych graficznie – opisy ilustracji są ubogie, mało szczegółów,
- z rysowaniem, odwzorowaniem kształtów z pamięci i według wzoru – rysunki są skromne i bardzo proste,
- w przepisywaniu tekstu ze wzoru, w pisaniu z pamięci – mylenie liter podobnych pod względem kształtu (l, ł, t; a, o; c, e)
- w zapamiętywaniu kształtu liter – pomijanie znaków diakrytycznych liter, odwracanie kolejności liter w grupach wyrazowych (tar, rat, tra),
- z tempem czytania – wolne tempo czytania, cichy ton głosu, trudność w rozumieniu treści – silna koncentracja na technice czytania.
Problemy z percepcją wzrokową i co dalej?
Kiedy dziecko ma wadę wzroku, czyli źle widzi zakłada okulary. Innymi słowy koryguje wzrok za pomocą szkieł korekcyjnych. U dzieci z problemami percepcji wzrokowej występują zaburzenia korowej części analizatora wzrokowego, które wpływają na obniżenie sprawności percepcji wzrokowej. Dziecko mające problemy z percepcją wzrokową angażuje zbyt dużo uwagi w proces rozpoznawania kształtów liter, kontrolowania kolejności znaków, itp., przez co traci możliwość skupienia uwagi na rozumieniu treści tekstu, co utrudnia opanowanie czytania i pisania. Trudności te można zmniejszyć lub zlikwidować poprzez odpowiednie ćwiczenia. W szkole zwykle są to zajęcia korekcyjno-kompensacyjne (więcej na temat zajęć korekcyjno-kompensacyjnych można znaleźć w artykule dostępnym – tutaj >) prowadzone przez specjalistę terapii pedagogicznej, natomiast jest szereg ćwiczeń, które rodzice mogą przeprowadzać z dzieckiem w domu. Ważne jest, aby już od najmłodszych lat zapewnić dziecku odpowiednie doświadczenia mające wpływ na prawidłowe funkcjonowanie percepcji wzrokowej (więcej na ten temat w kolejnym artykule). Pamiętajmy także, że w przypadku stwierdzenia u dziecka zaburzeń percepcji wzrokowej terapia powinna być zaplanowana przez specjalistę terapii pedagogicznej (pedagoga), w konsultacji z psychologiem oraz lekarzami: okulistą czy neurologiem. Terapia jest procesem długofalowym i powinna być prowadzona systematycznie.
Ćwiczenia percepcji wzrokowej oraz materiały przydatne w pracy z dziećmi z zaburzeniami percepcji wzrokowej pojawią się w kolejnym artykule, na który już dzisiaj zapraszam 🙂
W artykule wykorzystano następujące źródła:
- Notatki własne ze studiów podyplomowych z Terapii pedagogicznej.
- Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1991.
- Diagnoza dysleksji. Najważniejsze problemy, pod red. Krasowicz-Kupis G., Gdańsk 2009.
- Frostig M., Horne D., Wzory i obrazki. Program rozwijający percepcję wzrokową. Poziom podstawowy (podręcznik), Warszawa 1989.
- Frostig M., Horne D., Wzory i obrazki. Program rozwijający percepcję wzrokową. Poziom wyższy (podręcznik), Warszawa 1989.
- Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w czytaniu i pisaniu, Bydgoszcz 2001.
- Spionek H., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1965.
