Ważna metoda przydatna każdemu pedagogowi + materiały do pobrania
Z artykułu dowiesz się m.in:
- co to jest obserwacja pedagogiczna,
- kto może prowadzić obserwację pedagogiczną,
- dlaczego obserwacja pedagogiczna jest tak ważna i potrzebna,
- czym powinna charakteryzować się dobrze przeprowadzona obserwacja,
- jakie elementy powinna uwzględniać obserwacja pedagogiczna.
Obserwacja pedagogiczna to bardzo ważna metoda w pracy każdego pedagoga. Pozwala skutecznie poznać poszczególnych uczniów, jak i cały zespół klasowy. Tak naprawdę obserwacji dokonujemy każdego dnia, w codziennych sytuacjach. Jest to proces często zupełnie nieświadomy. Jednak chcąc poprawnie wykorzystywać obserwację jako metodę badań pedagogicznych, warto poznać ją nieco bliżej. Niniejszy artykuł opieram w dużej mierze na książce Mieczysława Łobockiego pt. „Metody i techniki badań pedagogicznych”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000.
Co to jest obserwacja pedagogiczna?
Obserwacja pedagogiczna jest jedną z najczęściej wykorzystywanych przez nauczycieli i specjalistów metod badań pedagogicznych. Polega na planowanym, celowym i świadomym działaniu, którego celem jest rejestrowanie zachowań i umiejętności ucznia, a także zdarzeń, w których uczestniczy obserwowany. Bardzo ważną cechą obserwacji jest nieingerowanie w przebieg badanych zjawisk, w związku z tym zadaniem obserwatora jest notowanie tylko tego, co wynika z naturalnego przebiegu zdarzeń. Obserwacja jako metoda naukowa to osobliwy sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych, w naturalnym ich przebiegu. Istnieje wiele różnych podziałów obserwacji. Na potrzeby tego artykułu wskażę tylko kilka wybranych.
Obserwacja (jako technika) ze względu na sposób jej dokonywania dzieli się na:
- obserwację bezpośrednią – obserwowanie zachowań w bezpośrednim z nimi kontakcie,
- obserwację pośrednią – obserwacja z tzw. drugiej ręki,
- obserwację jawną – obserwator jest zapowiedziany i tym samym oficjalny, ale nie musi ujawnić obserwowanej grupie celu swoich badań,
- obserwację ukrytą – świadomie zataja się przed grupą czy osobą, że jest prowadzona obserwacja.
Ze względu na kryterium wyróżnimy:
- obserwację ciągłą – prowadzoną bez przerwy przez pewien okres czasu,
- obserwację nieciągłą – prowadzoną w określonym dniu tygodnia i godzinie nauki lub pracy.
Można także wskazać podział na:
- obserwację jednostkową – obejmującą tylko jedną osobę lub maksymalnie kilka osób,
- obserwację grupową – odnoszącą się do poszczególnych zespołów uczniowskich lub całej klasy,
- obserwację całościową – ukazującą problem maksymalnie szeroko,
- obserwację wycinkową – dotyczącą tylko wybranych aspektów rozwiązywanego problemu badawczego.
W obrębie każdego niemal rodzaju obserwacji można wskazać techniki obserwacyjne. Obserwacja standaryzowana obejmuje: technikę obserwacji skategoryzowanej (wysoko cenioną w badaniach pedagogicznych) i technikę obserwacji próbek czasowych (użyteczną, np. podczas hospitowania zajęć lekcyjnych przez dyrektora).
Technikami obserwacji niestandaryzowanej są:
- Technika obserwacji dorywczej – świetna technika, która może być przydatna każdemu nauczycielowi i pedagogowi. Polega na zapisywaniu przez nauczyciela takich przejawów zachowania ucznia, które wg. niego na to zasługują. W praktyce oznacza to notowanie przez nauczyciela wszystkiego tego, co zwraca jego uwagę w zachowaniu uczniów. Technikę tę warto stosować, kiedy nie zna się bliżej klasy ani poszczególnych uczniów oraz kiedy chce się zbadać, jakie problemy nurtują młodych ludzi. Dzięki temu możemy uzyskać lepszy obraz klasy, jednak miejmy na uwadze, że wnioski płynące z obserwacji dorywczej są pozbawione głębszego uzasadnienia naukowego.
- Technika dzienniczków obserwacyjnych – polega na opisywaniu zdarzeń w ich naturalnym następstwie czasowym i na przestrzeni możliwie długiego czasu (np. od urodzenia, przez lata wczesnego dzieciństwa, po okres młodzieńczy). Dotyczy przede wszystkim psychicznego, społecznego oraz moralnego rozwoju uczniów i skupia się na różnych przejawach zachowania występujących w codziennym życiu. W tej technice dokonuje się zapisu ciekawych i charakterystycznych spostrzeżeń z życia uczniów praktycznie codziennie lub po każdym spotkaniu z obserwowanym. Technika ta jest dobrym narzędziem służącym badaniu konkretnych problemów poszczególnych uczniów czy całej klasy.
- Technika obserwacji fotograficznej – polega na badaniu zachowania się osoby obserwowanej w ściśle określonej sytuacji i czasie. Cechuje ją „fotograficzna szczegółowość” zarówno w czasie obserwowania, jak i w jego opisie.
- Technika obserwacji próbek zdarzeń – technika identyczna jak technika obserwacji fotograficznej, ale dotycząca tylko jednej grupy zdarzeń czy faktów.
Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej na temat technik obserwacyjnych, odsyłam Was do wspomnianej już książki M. Łobockiego, „Metody i techniki badań pedagogicznych”.
Kto może prowadzić obserwację pedagogiczną?
Jak wynika z rozporządzenia w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej nauczyciele, wychowawcy grup wychowawczych oraz specjaliści w przedszkolu, szkole i placówce prowadzą w szczególności:
- w przedszkolu – obserwację pedagogiczną mającą na celu wczesne rozpoznanie u dziecka dysharmonii rozwojowych i podjęcie wczesnej interwencji, a w przypadku dzieci realizujących obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne – obserwację pedagogiczną zakończoną analizą i oceną gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnoza przedszkolna);
- w szkole – obserwację pedagogiczną w trakcie bieżącej pracy z uczniami mającą na celu rozpoznanie u uczniów: trudności w uczeniu się, w tym w przypadku uczniów klas I–III szkoły podstawowej deficytów kompetencji i zaburzeń sprawności językowych oraz ryzyka wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się, a także potencjału ucznia i jego zainteresowań, szczególnych uzdolnień.
Rozporządzenie jasno mówi, że zarówno specjaliści, jak i nauczyciele, a w przypadku przedszkola wychowawcy grup wychowawczych zobligowani są prowadzić obserwację pedagogiczną.
Dlaczego obserwacja pedagogiczna jest tak ważna i potrzebna?
Obserwacja pedagogiczna jest jedną z najważniejszych metod poznawania uczniów przez każdego pedagoga. Dzięki niej możliwe jest gromadzenie ważnych informacji o uczniach. We wspomnianym już rozporządzeniu w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej wskazano jasny cel prowadzenia obserwacji: „W przypadku stwierdzenia, że uczeń ze względu na potrzeby rozwojowe lub edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne wymaga objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną, nauczyciel, wychowawca grupy wychowawczej lub specjalista niezwłocznie udzielają uczniowi tej pomocy w trakcie bieżącej pracy z uczniem”. Efektywna obserwacja daje zatem możliwość wychwycenia trudności uczniów oraz ich specjalnych potrzeb i zorganizowanie odpowiedniej pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla nich. Obserwacja pedagogiczna jest niezwykle ważna także w przypadku dokonywania diagnozy uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Zespół nauczycieli opracowujących IPET powinien opierać się m.in. na informacjach uzyskanych z obserwacji pedagogicznej ucznia.
Czym powinna charakteryzować się dobrze przeprowadzona obserwacja?
Bez względu na rodzaj obserwacji jest ona wartościowa poznawczo wtedy, kiedy spełnia określone wymagania metodologiczne. Aby obserwację można było uznać za metodę w pełni naukową powinna charakteryzować się:
- Celowością – musi być zamierzona i mieć jasno określony cel. W związku z tym konieczne jest określenie pod jakim kątem będziemy obserwować daną osobę lub zjawisko. Obserwator uświadamia sobie cel, który chce zrealizować i precyzyjnie określa, na co dokładnie skieruje swoją uwagę.
- Planowością – ważne jest ustalenie planu obserwacji, w którym powinny być zawarte: czas trwania obserwacji i poszczególne jej etapy, sposoby obserwowania, sposoby zapisu danych obserwacyjnych (np. w trakcie obserwowania lub bezpośrednio po jej zakończeniu), warunki i sytuacje, w jakich odbywa się obserwacja, zapewnienie osobom obserwowanym w miarę naturalnych warunków funkcjonowania, określenie zasad interpretacji zgromadzonego materiału obserwacyjnego. Plan pozwala wyznaczyć treści i kolejność spostrzeżeń, a także odstępy czasowe i sytuacje, w jakich uczeń będzie obserwowany. Dobry plan umożliwia skoncentrowanie się na tym, co jest najważniejsze w podejmowanych badaniach.
- Selektywnością – spostrzeżenia, jakich dokonuje się w trakcie obserwacji powinny być wybiórcze – nie rejestruje się wszystkich, które do nas docierają, ale dokonuje się ich selekcji. Dzięki temu możliwe jest szybsze osiągnięcie celu, jaki został wyznaczony obserwacji. Dodatkowo ważne, aby selekcja obejmowała osoby badane, a więc dobór ich ze względu na m.in. płeć, wiek, zdolności i zainteresowania, poziom umysłowy czy poziom osiągnięć szkolnych. Selekcji podlega także sytuacja i miejsce prowadzonej obserwacji.
- Systematycznością oraz dokładnością – obserwacja nie powinna być działaniem przypadkowym i jednorazowym, ale powinna być wierna, wyczerpująca i wnikliwa.
- Obiektywnością – obserwator musi być bezstronny. Nie może ulegać wcześniejszym osobistym doświadczeniom oraz subiektywnym nastawieniom wobec badanego podmiotu czy zjawiska, a także nie powinien dokonywać oceny pod kątem własnych oczekiwań.
Na obserwację składają się: postrzeganie danych, zapis (utrwalenie) i interpretacja.
Zapis – to rejestrowanie zaobserwowanych sytuacji, zachowań. Musi być szczegółowy, wierny, nieoceniający, zawierający fakty. Zapisu najlepiej dokonać od razu po przeprowadzonej obserwacji lub w czasie jej trwania, w przeciwnym razie może dojść do nieświadomego zniekształcenia lub zafałszowania faktów. Jeśli chodzi o sam zapis, można to zrobić w dowolny sposób – swobodnie (zapisujemy to, co udało nam się zapamiętać) lub opierając się na z góry przyjętych kryteriach.
Interpretacja – obserwacja jest robiona po coś, w związku z tym mając zapisane dane należy poddać je wnikliwej interpretacji. Ważne jest uporządkowanie informacji. Można to zrobić w formie tabelarycznej (zwłaszcza, kiedy stosowało się techniki obserwacji standaryzowanej). Forma jest dowolna i w dużej mierze zależna od rodzaju zgromadzonych danych, pomysłowości osoby badającej oraz celów i hipotez badawczych, które założono na początku. Opracowując dane należy przede wszystkim pamiętać o tym, żeby oddzielić to, co sami stwierdziliśmy na podstawie własnych spostrzeżeń od tego, co udało się dowiedzieć od innych. Pamiętajmy także, że dobra interpretacja wyników jest zależna od osoby obserwatora, który powinien mieć obszerną wiedzę dotyczącą badanego zjawiska.
Co uwzględnić prowadząc obserwację pedagogiczną zachowania ucznia?
Opierając się na technice obserwacji dorywczej wg. M. Łobockiego („Metody i techniki badań pedagogicznych”, s. 58-59), obserwacja zachowania ucznia powinna uwzględniać:
- Imię i nazwisko obserwowanego.
- Klasę, do której uczęszcza.
- Datę dokonywanych spostrzeżeń.
- Opis zachowania się ucznia.
- Warunki i sytuacje, w których wystąpiło zaobserwowane zachowanie się.
- Próbę interpretacji.
- Sugestie i zalecenia.
- Imię i nazwisko nauczyciela dokującego obserwacji.
DO POBRANIA:
Poniżej znajdują się moje autorskie narzędzia, czyli dwie propozycje prostych arkuszy obserwacji zachowania ucznia, które przydadzą się w prowadzeniu obserwacji pedagogicznej.
Materiały do pobrania są w formie edytowalnej, dlatego można je modyfikować i dostosować do swoich potrzeb 🙂
Na jakie elementy warto zwrócić uwagę prowadząc obserwację pedagogiczną uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi?
Obserwacja uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi jest szczególnie ważna, w przypadku uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, kiedy opracowujemy WOPFU. Niemniej jednak obserwacji należy dokonywać w miarę potrzeb, kiedy trudności ucznia zostaną dostrzeżone, aby jak najszybciej móc wdrożyć odpowiednią pomoc. Obszary na które należy zwrócić uwagę to m.in.:
- Motoryka duża oraz motoryka mała – ogólna sprawność fizyczna i sprawność rąk.
- Samodzielność.
- Procesy poznawcze: uwaga (w tym koncentracja), pamięć, myślenie.
- Spostrzeganie wzrokowe i orientacja przestrzenna oraz spostrzeganie słuchowe.
- Mowa i komunikacja.
- Zmysły: wzrok, słuch, dotyk, węch, smak.
- Sfera emocjonalno-motywacyjna (kontrola emocjonalna, radzenie sobie w trudnych sytuacjach).
- Sfera społeczna – relacje z rówieśnikami, zachowanie w środowisku szkolnym.
- Podstawowe umiejętności (pisanie, czytanie, liczenie).
- Zainteresowania, uzdolnienia.
W poszczególnych obszarach należy określić wskaźniki obserwacji.
Do pobrania:
Bardzo dobry materiał, w postaci arkuszy dla nauczyciela do obserwacji ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkole ogólnodostępnej, autorstwa Jolanty Rafał-Łuniewskiej, udostępnione przez ORE, można bezpłatnie pobrać tutaj >
Źródło:
Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000.
