Samookaleczenia – patologiczne zachowania wobec siebie

Jak pomóc młodzieży, która dokonuje aktów autoagresji + plakat do pobrania

Z artykułu dowiesz się między innymi:

• co to jest autoagresja oraz samookaleczenia,
• kto jest narażony na występowanie samookaleczeń,
• jakie są metody samookaleczania się,
• dlaczego młodzi ludzie dokonują aktów autodestrukcji,
• jak zadbać o nastolatka, który się samookalecza.

1 marca w kalendarzu świąt nietypowych to Światowy Dzień Świadomości Autoagresji lub też Dzień Wiedzy o Samookaleczeniach. Zjawisko powszechne zwłaszcza wśród młodzieży i młodych dorosłych, jednak coraz częściej granice występowania aktów autoagresji rozszerzają się w jedną i drugą stronę (zarówno dorośli, jak i dzieci dokonują samookaleczeń). Samookaleczenia są często trudne do wykrycia, ponieważ osoby, które tego dokonują skrupulatnie chowają swoje rany pod ubraniami. Pamiętajmy jednak, że to, iż czegoś nie widać, nie oznacza, że nie istnieje. Bądźmy czujni zarówno jako pedagodzy, jak i rodzice. Szybka diagnoza problemu i fachowa pomoc pozwolą ustrzec młodych ludzi przed poważnymi konsekwencjami w postaci blizn na ciele i duszy.

Co to jest autoagresja i samookaleczenia?

Autoagresja to takie działanie, którego celem jest wyrządzenie sobie krzywdy psychicznej lub fizycznej. Działanie o którym mowa przejawia się dokonywaniem samookaleczeń lub samouszkodzeń, które zagrażają zdrowiu, a nawet życiu. Samookaleczenia występują najczęściej w okresie dorastania i wczesnej dorosłości, jednak tego typu zachowania mogą pojawić się także w nieco późniejszych latach życia.

Kto jest narażony na występowanie samookaleczeń?

Czynnikami ryzyka związanymi z występowaniem zachowań autoagresywnych może być doświadczenie w życiu wydarzenia traumatycznego, bycie ofiarą znęcania się lub zaniedbywania. 

Dodatkowo narażone są także osoby, które:

• mają trudne relacje z najbliższymi – brak wsparcia ze strony rodziny, nieustanna krytyka lub też zostały przerwane więzi z rodzicami (np. wskutek śmierci rodzica, separacji czy rozwodu),
• stały się współuzależnione na skutek choroby alkoholowej członka rodziny,
• były świadkami lub doświadczały przemocy w rodzinie.

Dokonywanie przez młodzież aktów autoagresji może się wiązać także z występowaniem między innymi zaburzeń lękowych, depresyjnych, zaburzeń odżywiania oraz myśli czy prób samobójczych. Pamiętajmy, że samookaleczenia nie są tym samym co próby samobójcze, jednak nie oznacza to, że nie powinny być traktowane poważnie. Jeśli ktoś jest w stanie krzywdzić samego siebie może być w grupie zwiększonego ryzyka samobójstwa.

Jakie są metody samookaleczania się?

Metod samookaleczania jest wiele, wszystko zależy od pomysłowości i możliwości osób, które tego dokonują. To, co jest istotne w aktach autoagresji to chęć ukrycia ran przed światem. Młodzi ludzie, którzy się samookaleczają robią to tak, żeby nie było widać, a więc uszkadzane są przeważnie przedramiona i uda – są to miejsca, które można zasłonić ubraniem. W jaki sposób?

• poprzez cięcie się żyletkami lub innymi ostrymi narzędziami – brzytwami, nożami, skalpelami, kawałkami szkła,
• wydrapywanie sobie ran np. cyrklem,
• drapanie się do krwi,
• gryzienie się,
• zdzieranie naskórka,
• wyrywanie sobie włosów i rzęs,
• połykanie ostrych przedmiotów,
• podpalanie się np. świeczką, w celu wystąpienia poparzeń,
• uderzanie głową lub inną częścią ciała o twardą powierzchnię,
• bicie samego siebie.

Dlaczego młodzi ludzie dokonują aktów autodestrukcji?

Młodzi ludzie dokonujący aktów autodestrukcji argumentując swoje zachowanie twierdzą, że w ten sposób są w stanie zredukować napięcie i stres. Innymi słowy samookaleczanie się przynosi im ulgę. Jednak powodów może być znacznie więcej.

• Samookaleczenia jako sposób radzenia sobie ze złością i cierpieniem – młodymi ludźmi często targają silne emocje związane z okresem dorastania. Niekiedy nastolatkowie czują niemalże ból psychiczny i fizyczny związany z szalejącymi w ciele i głowie uczuciami. Nie każdy potrafi poradzić sobie z napięciem zwłaszcza, kiedy jako dziecko nie nauczył się adekwatnego wyrażania emocji. W takim przypadku samookaleczenie jest swego rodzaju katharsis, przynosi ulgę i wyzwolenie.
• Samookaleczenia jako metoda radzenia sobie z presją – nastolatki czują na sobie silną presję związaną zarówno z własnymi oczekiwaniami względem swojej osoby, jak i z oczekiwaniami otoczenia. Okres dojrzewania niesie ze sobą wiele zmian, którym trzeba sprostać, a ponadto środowisko (rodzice, rówieśnicy) nie ułatwiają sprawy. Wygórowane oczekiwania rodziców, chęć dorównania rówieśnikom, własne plany i ambicje sprawiają, że młodzi ludzie muszą dać upust swoim emocjom. Szukają ukojenia, które znajdują w zadawaniu sobie fizycznego bólu.
• Samookaleczenia jako rodzaj nagrody – jest to bardzo niebezpieczne zjawisko, ponieważ wzmacnia zachowania autoagresywne. Dlaczego tak się dzieje? Po akcie autoagresji osoba przestaje czuć się źle, a co więcej zaczyna czuć się dobrze (wiąże się to z wydzielaniem się endorfin). Ból psychiczny zostaje zastąpiony bólem fizycznym. Niestety kształtowanie w sobie tego typu mechanizmu jako radzenia sobie ze stresem i napięciem utrwala zachowania autoagresywne, które mogą stać się nawykowe, a w konsekwencji uzależniające.
• Samookaleczenia jako sposób na odrętwienie emocjonalne – młodzi ludzie często chcą oderwać się od szarej rzeczywistości. Szukają różnych sposobów, aby coś przeżyć, poczuć. Jednym z nich może być dokonywanie aktów autodestrukcji. Ból fizyczny spowodowany samookaleczeniem się wywołuje pewne emocje. Emocje, które są rzeczywiste (młody człowiek naprawdę coś czuje).
• Samookaleczenia jako poczucie sprawstwa i kontroli – okres dorastania to trudny czas ze względu na to, że nie jest się już dzieckiem, ale jeszcze do dorosłości daleko. Młodzież chciałaby o sobie decydować, mieć większy wpływ na swoje życie, które nadal w dużej mierze podlega kontroli rodziców. Chcąc zapewnić sobie moc sprawczą decydują się robić coś, co będzie zależało tylko od nich, nad czym będą sprawować pełną kontrolę. Samookaleczanie się pozwala na decyzyjność w tym zakresie.

Wyżej opisane powody to tylko wskazówki, ponieważ każda osoba jest inna i może kierować się własnymi przekonaniami dla których samookaleczanie się będzie jedynym, słusznym rozwiązaniem.

Samookaleczenia a depresja

Samookaleczenie samo w sobie nie jest chorobą psychiczną. Jest to zachowanie oznaczające, że występują trudności z którymi osoba nie potrafi sobie poradzić. Istnieje kilka zaburzeń, które można łączyć z aktami autodestrukcji. Są to między innymi zaburzenie osobowości typu borderline, zaburzenia jedzenia, lęk, zaburzenie stresu pourazowego (PTSD) oraz depresja.

W przypadku młodych ludzi samookaleczenia mogą towarzyszyć depresji, jednak nie muszą. Jeśli mamy do czynienia z depresją zachowania autodestrukcyjne mają za zadanie między innymi zmniejszyć napięcie i przywrócić poczucie równowagi psychicznej lub też dostarczyć inny rodzaj bólu, który stanie się przyjemny. Dokonując samouszkodzeń młodzież w depresji często chcę zakomunikować coś światu, zostać zauważona przez ważne dla siebie osoby. Ponadto akt autoagresji daje poczucie kontroli, sprawstwa nad swoim życiem i dodaje wiary we własne siły. Pamiętajmy, że samookaleczenia nie rozwiązują żadnego problemu, ale jeszcze go potęgują.

Jak zadbać o nastolatka, który się samookalecza?

Większość z nas nie zdaje sobie sprawy, że zachowania takie jak uderzanie głową w ścianę czy poduszkę, obgryzanie skórek czy szczypanie się, które często pojawiają się w silnych emocjach, to zachowania autoagresywne. Samookaleczanie jest jedną z form takich zachowań tyle, że bardziej drastyczną. Każdy rodzic chce dla swojego dziecka jak najlepiej. Kiedy okazuje się, że dziecko dokonuje samouszkodzeń rodzice nie wiedzą, jak się zachować. Poniżej kilka wskazówek dla rodziców, co zrobić w takiej sytuacji.

• Nie grozić i nie karać – taka postawa osób dorosłych nie wpłynie na zaprzestanie przez nastolatka zachowań autoagresywnych, ale sprawi, że młody człowiek poczuje się jeszcze bardziej odtrącony i nierozumiany. Kumulacja negatywnych emocji będzie popychała do samookaleczeń służących regulowaniu emocji. Z tym, że rany będą ukrywane.
• Zadbać, aby nastolatek nauczył się radzić sobie z emocjami – samookaleczanie się jest strategią radzenia sobie z trudnymi emocjami, napięciem i stresem. Umiejętność mówienia o tym, co się czuje, zmiana myślenia na bardziej pozytywne oraz akceptowanie swoich emocji jest bardzo potrzebne, zwłaszcza w młodym wieku. Jeśli rodzic obserwuje trudności dziecka w tym zakresie warto skorzystać z pomocy psychologa lub terapeuty, którzy fachowo podejdą do problemu. 
• Rozmawiać z nastolatkiem o tym, co przeżywa oraz co robi pamiętając o atmosferze pełnej akceptacji, spokoju oraz zrozumienia. Dorosły powinien trzymać emocje na wodzy. Młody człowiek w trudnych momentach, w których nie brakuje emocji nie potrzebuje moralizowania ze strony dorosłych, ale realnej pomocy. Rodzic powinien jasno podkreślić, że dobro dziecka jest najważniejsze, dlatego istnieje granica, której nie można przekraczać (innymi słowy rodzic zaznacza, że nie godzi się na samookaleczenia dziecka).
• Próbować zrozumieć, co stoi za samookaleczaniem się nastolatka – zwykle rany, które dziecko sobie zadaje są tylko widocznym wierzchołkiem góry lodowej, czyli problemów, z jakimi boryka się młody człowiek. Warto poświęcić czas, aby przyjrzeć się, dlaczego nastolatek dokonuje autoagresji oraz co mu to daje.
• Nie oceniać zachowań autoagresywnych dziecka – nie można mówić, że takie zachowanie jest głupie czy nierozsądne, bo widocznie dla młodej osoby jest to jedyna opcja, która wydaje się słuszna. Warto okazać zainteresowanie, aby dowiedzieć się więcej, co tak naprawdę dzieje się w głowie młodej osoby, ale nie osądzać jej.
• Zapewnić fachową i specjalistyczną pomoc. Niestety samookaleczania mogą prowadzić do bardzo poważnych konsekwencji, dlatego dziecko nie może zostać pozostawione samo sobie. Samookaleczenia są wskazaniem do psychoterapii, która może potrwać długo. Celem terapii jest próba odkrycia przyczyny zachowań autoagresywnych, aby móc zrozumieć problem i stawić mu czoła.  

Gdzie uzyskać pomoc?

• Bezpłatna pomoc udzielana jest w placówkach takich jak Poradnie Zdrowia Psychicznego, Ośrodki Interwencji Kryzysowej czy Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne.
• Pomoc można uzyskać także na infolinii:

1. Centrum Wsparcia dla Osób w Kryzysie Psychicznym – tel. 800 70 22 22.
2. Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży – tel. 800 080 222 lub 116 111.
3. Telefon dla Rodziców i Nauczycieli – tel. 800 100 100.
   

   ---

Artykuł został napisany w oparciu o następujące źródła:

• Ambroziak K., Kołakowski A., Siwek K., Depresja nastolatków. Jak ją rozpoznać, zrozumieć i pokonać, Gdańsk 2018.
• Kozak S., Patologie wśród dzieci i młodzieży, Warszawa 2016.
• Lenkiewicz K., Racicka E., Bryńska A., Samouszkodzenia – miejsce w klasyfikacjach zaburzeń psychicznych, czynniki ryzyka i mechanizmy kształtujące. Przegląd badań, Psychiatria Polska 2017, 51(2): 323–334.
• https://www.medonet.pl/zdrowie,samookaleczanie–blizny–pomoc–przyczyny–sklonnosci,artykul,1731104.html
• https://centrum-poznawcze.pl/samookaleczenia-o-wyrzadzaniu-sobie-krzywdy-i-terapii-tego-problemu/