Czym jest strefa najbliższego rozwoju i dlaczego jest tak ważna w edukacji?
Strefa najbliższego rozwoju (SNZ) to bardzo ważne pojęcie w pedagogice i psychologii edukacyjnej. Wprowadził je Lew Wygotski – rosyjski psycholog, którego teoria rozwoju poznawczego do dziś inspiruje nauczycieli, terapeutów i pedagogów na całym świecie. Choć termin powstał blisko sto lat temu, obecnie zyskuje nowe znaczenie w kontekście edukacji włączającej i podejściu skoncentrowanego na dziecku.
Czym jest strefa najbliższego rozwoju?
W najprostszej definicji SNZ to różnica między poziomem aktualnym a poziomem potencjalnym rozwoju dziecka.
- Poziom aktualny – to, co dziecko potrafi zrobić samodzielnie, bez pomocy dorosłego.
- Poziom potencjalny – to, co może wykonać przy wsparciu kompetentnej osoby (nauczyciela, rodzica, bardziej doświadczonego rówieśnika).
- Strefa najbliższego rozwoju – obszar pomiędzy tymi dwoma poziomami; przestrzeń, w której dziecko może się skutecznie uczyć. Właśnie w tej strefie uczenie się przebiega najefektywniej – dziecko napotyka wyzwania, ale nie są one na tyle trudne, by prowadziły do frustracji lub wycofania.
Dlaczego SNZ jest tak ważna w edukacji?
- Pomaga indywidualizować pracę z uczniem
Dzieci rozwijają się w różnym tempie, a ich możliwości poznawcze i emocjonalne mogą być bardzo zróżnicowane. SNZ pozwala nauczycielowi dobrać zadania tak, by nie były:
- ani zbyt łatwe (bo nudzą i nie rozwijają),
- ani zbyt trudne (bo przytłaczają).
To klucz do nauczania na odpowiednim poziomie trudności.
- Podkreśla rolę mądrego wsparcia
Wygotski zwracał uwagę, że rozwój nie jest procesem wyłącznie indywidualnym. Najpełniej zachodzi w relacji – dzięki dialogowi, wspólnej pracy i podążaniu za uczniem. Tę formę wsparcia określa się dziś mianem scaffolding, czyli „rusztowania”. Oznacza to takie kierowanie dzieckiem, aby mogło stopniowo przejmować odpowiedzialność za naukę.
- Wzmacnia motywację
Dziecko, które radzi sobie z wyzwaniami dzięki drobnym podpowiedziom, zyskuje poczucie kompetencji. Widzi, że jest w stanie osiągnąć coś, co chwilę wcześniej wydawało się trudne. To buduje motywację wewnętrzną.
- Ułatwia diagnozę edukacyjną i terapeutyczną
SNZ pokazuje nie tylko to, co dziecko już potrafi, ale przede wszystkim – dokąd może zmierzać. To szczególnie ważne w pracy terapeutycznej, gdzie obserwuje się nie tylko efekty, ale i sposób, w jaki dziecko dochodzi do rozwiązania.
Przykłady z praktyki szkolnej
- Czytanie: Uczeń potrafi samodzielnie czytać krótkie zdania. Przy wsparciu nauczyciela jest w stanie przeczytać dłuższy tekst – to jego SNZ.
- Matematyka: Dziecko liczy w zakresie 20. Z pomocą nauczyciela rozwiązuje zadania na dodawanie z przekroczeniem progu dziesiątkowego.
- Umiejętności społeczne: Uczeń w grupie ma problem z inicjowaniem rozmowy, ale przy wsparciu pedagoga potrafi uczestniczyć w dialogu i wyrażać swoje potrzeby.
W każdym z tych przykładów wsparcie dorosłego stopniowo się wycofuje, aż dziecko osiąga nowy poziom samodzielności.
Jak pracować w strefie najbliższego rozwoju?
- Obserwować dziecko – regularnie sprawdzać, co potrafi samo, a co z niewielką pomocą. Dzięki temu trafniej dobierze się zadania.
- Zadawać wyzwania na „pograniczu możliwości” – uczenie ma być trudne, ale osiągalne.
- Stopniować wsparcie – od większego – do minimalnego. Od wskazówek – do samodzielności.
- Stosować różne formy pomocy – podpowiedź słowna, modelowanie, wskazanie przykładu, pytania naprowadzające, wspólne wykonanie trudnego fragmentu zadania.
- Wycofywanie pomocy, gdy tylko dziecko jest gotowe – to motywuje i wzmacnia poczucie kompetencji.
Strefa najbliższego rozwoju a nowoczesna edukacja
Współczesne podejście pedagogiczne coraz mocniej podkreśla personalizację i indywidualizację nauczania. SNZ wpisuje się w takie myślenie idealnie. Pomaga nauczycielom:
- lepiej rozumieć potrzeby uczniów,
- unikać zbyt trudnych lub zbyt łatwych zadań,
- wspierać rozwój dziecka w sposób empatyczny i skuteczny,
- budować relację opartą na zaufaniu i współpracy.
To podejście bliskie edukacji włączającej, tutoringowi szkolnemu i pracy metodą projektu.
Czy spotkaliście się z pojęciem „strefy najbliższego rozwoju”?
Źródła:
- Bruner J., Kultura edukacji, Universitas, Kraków 2010.
- Brzezińska A. I., Społeczna psychologia rozwoju, Scholar, Warszawa 2007.
- Psychologia edukacyjna, pod red. Bednarek D., H. Bednarek, PWN, Warszawa 2023.
- Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 2005.
- Wygotski L. S., Wybrane prace psychologiczne, PWN, Warszawa 2002.
