Co to jest bajkoterapia?

terapeutyczna wartość bajek-pomagajek oraz rodzaje bajek terapeutycznych

Z artykułu dowiesz się:

co to jest bajkoterapia,
jaka jest terapeutyczna wartość bajek-pomagajek,
dla kogo przeznaczone są tego typu bajki,
kto może z nich korzystać,
jakie są rodzaje bajek terapeutycznych.

Pewnie każdy z Was spotkał się już z pojęciem bajkoterapii, a może nawet korzystaliście z bajek terapeutycznych. Bajki mające na celu pomoc dziecku w radzeniu sobie z trudnościami zyskują coraz większą popularność i wykorzystywane są nie tylko przez terapeutów, ale również przez rodziców. Nie ma się co dziwić, ponieważ walory bajek terapeutycznych można mnożyć, a ich wpływ na dziecko może być ogromny. Warto zatem przyjrzeć się bliżej czym jest bajkoterapia, jakie mamy rodzaje bajek terapeutycznych oraz jak możemy je wykorzystywać zarówno jako rodzice, specjaliści czy nauczyciele pracujący z najmłodszymi. Zapraszam do lektury 😊

Co to jest bajkoterapia?

Najprostsza i najkrótsza definicja pojęcia bajkoterapia może opierać się na trzech słowach – terapia przez bajkę. Mimo, że opowieści bajkoterapeutyczne nazywa się bajkami nie mają one wiele wspólnego z klasycznym rozumieniem bajki, jako utworu wierszowanego zawierającego morał. Bajki terapeutyczne często nazywane są bajkami-pomagajkami, ponieważ mają służyć dzieciom w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami, z którymi w danym momencie przyszło im się zmierzyć. Mogą pomagać w przezwyciężaniu lęków, budowaniu kompetencji społecznych, rozwijaniu umiejętności komunikacyjnych, radzeniu sobie z emocjami, nabywaniu wiedzy czy też być formą relaksu. Prekursorką bajkoterapii jest Doris Brett (pisarka i psycholog), która na okładce swoich książek wskazuje, że bajkoterapia to inaczej bajki, które leczą. Dokładnie taki też jest cel bajek terapeutycznych. Bajki terapeutyczne przeznaczone są głównie dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (3-9 lat), ale nie jest to obligatoryjne (starsze dzieci również chętnie słuchają tego typu bajek). Mogą być wykorzystywane przez specjalistów pracujących z dziećmi w przedszkolu, szkole, ośrodkach terapii, ale także przez rodziców w domu.

Bajkoterapia jest częścią biblioterapii, a więc metody leczenia lub terapii z wykorzystaniem odpowiednio dobranej przez specjalistę literatury. Z kolei biblioterapia wywodzi się z arteterapii – dziedziny, która zakłada, że obcowanie ze sztuką (muzyką, plastyką, tańcem, itp.) pomaga w procesie terapeutycznym (np. poprzez uzewnętrznienie swoich emocji, dzięki działaniom twórczym). Biblioterapia jest wykorzystywana, jako narzędzie terapeutyczne w medycynie, psychiatrii oraz pedagogice.

Terapeutyczna wartość bajek-pomagajek

Jak sama nazwa wskazuje, celem bajkoterapii jest terapia, ale także edukacja oraz relaksacja. Bajki terapeutyczne mają za zadanie pomóc dziecku w zrozumieniu jego problemu oraz odkryciu zasobów i odpowiednim ich wykorzystywaniu. Mają przekazać wiedzę, która pozwoli uporać się z trudną sytuacją. Mówiąc o sytuacji trudnej mam tutaj na myśli między innymi:

śmierć bliskiej osoby lub odejście ukochanego zwierzaka,
rozwód rodziców,
przeprowadzkę,
pojawienie się rodzeństwa,
przemoc domową,
uzależnienie rodzica,
pobyt w szpitalu,
chorobę członka rodziny,
różnego rodzaju lęki i strachy,
nieśmiałość,
niechęć do przedszkola lub szkoły.

Bajki były, są i pewnie będą jednym z ulubionych gatunków literackich dzieci. Ich pozytywny wpływ na kształtowanie się osobowości młodego człowieka jest ogromny. Bajki terapeutyczne napisane są w taki sposób, aby dziecko odnalazło w nich cząstkę siebie, a poprzez identyfikację z bohaterami odkryło, że nie jest osamotnione w przeżywaniu swoich trudności. Wspólne przeżywanie historii buduje w dziecku poczucie siły i pokazuje, że z każdą sytuacją można sobie poradzić. Bajki-pomagajki nasycone są emocjami, aby dziecko miało okazję poznać wszystkie uczucia, które towarzyszą nam w życiu oraz nabrać umiejętności radzenia sobie z nimi w przyszłości. Bajki terapeutyczne pokazują także, że każdy z nas przeżywa różne emocje i żadna z nich nie jest zła. Dzięki temu dzieci uwalniają się od poczucia winy, smutku, bezradności, natomiast zyskują spokój i poczucie bezpieczeństwa. W bajkach terapeutycznych dzieci otrzymują konkretne wskazówki do tego, co można zrobić w danej sytuacji trudnej i jak poradzić sobie z problemem, ale nic nie jest im narzucane. To, co wykorzystają z zaprezentowanej historii zależy od nich samych. Walory bajek terapeutycznych można mnożyć, natomiast reasumując chcę zaznaczyć Wam najważniejsze wartości z nich płynące.

Bajki terapeutyczne:

pomagają w pokonywaniu lęków i strachów,
uczą jak radzić sobie ze słabościami,
wzmacniają poczucie własnej wartości i wiarę w swoje możliwości,
niwelują poczucie bezradności i osamotnienia,
pozwalają zrozumieć swoje uczucia oraz emocje,
kształtują właściwy obraz świata i występujących w nim problemów,
powodują chęć pracy nad sobą,
uczą ważnych w życiu wartości oraz właściwych zachowań społecznych,
pokazują, jak ważne są relacje z tymi, których kochamy,
dodają energii do działania i motywują do pokonywania trudności,
dają nadzieję na lepsze jutro,
uczą optymizmu i pozytywnego myślenia.

Korzystając z bajek terapeutycznych miejmy na uwadze, że dzieci są różne, co oznacza, że nie do każdego trafi ta sama bajka. Wiele zależy również od problemu z jakim mierzy się dziecko – nie zawsze bajka terapeutyczna będzie lekarstwem na konkretny smutek.

Rodzaje bajek terapeutycznych

Bajki terapeutyczne mogą obejmować różne problemy i dotykać różnych obszarów z życia dziecka. W związku z tym można podzielić je na bajki: relaksacyjne, psychoedukacyjne i psychoterapeutyczne. Poniżej znajdziecie krótką charakterystykę każdej z nich.

Bajka relaksacyjna – adresowana jest głównie dla dzieci w wieku od 3 do 9 lat. Akcja bajki relaksacyjnej rozgrywa się w miejscu, które dziecko dobrze zna. Jest to miejsce spokojne, przyjazne i bezpieczne. W bajce relaksacyjnej bohater obserwuje i doświadcza wszystkimi zmysłami miejsca, w których odpoczywa. Bajka ta powinna być krótka (trwać od 3 do 7 minut) i zawierać specyficzne wydarzenia, którym przypisuje się działanie oczyszczające z negatywnych emocji i napięć, np. związane z piciem wody ze źródła, kąpielą pod wodospadem czy lataniem. Bajka relaksacyjna posługuje się wizualizacją rozwijającą wyobraźnię i wywołującą określone stany emocjonalne. Wszystko to ma za zadanie doprowadzić do stanu odprężenia i poprawy samopoczucia. Osoba prowadząca relaksację w ten sposób powinna skupić się na trzech ważnych elementach: słuchowych („słyszysz szum morskich fal”), wzrokowych („widzisz słońce odbijające się w lazurowej wodzie”) oraz czuciowych („drepczesz po gorącym piasku”). Przed opowiadaniem/czytaniem bajki warto przygotować dzieci na jej wpływ wprowadzając w stan rozluźnienia. Dobrze w tym celu wspomóc się muzyką (muzykoterapia wzmacnia efekt relaksacji) lub ćwiczeniami rytmicznymi, a także skierować do dzieci słowa wprowadzające, np.: „Za moment wysłuchacie opowiadanie. Zajmijcie wygodne miejsce, skupcie się na swoim oddechu, możecie nawet zamknąć oczy”. Osoba opowiadająca bajkę relaksacyjną powinna również być odprężona, przekazywać treść bajki spokojnie, rytmicznie, ściszonym głosem. Bardzo ważne jest stosowanie przerw, które powinny być tak długie, jak wypowiadana myśl. Systematyczne korzystanie z bajek relaksacyjnych może przynieść trwałe, pozytywne rezultaty. Miejmy jednak na uwadze, że ważnym warunkiem uzyskania efektu odprężenia i zrelaksowania za pomocą bajki relaksacyjnej jest akceptowanie przez dzieci takiej formy zajęć. Dzieci, które są bardzo pobudzone początkowo mogą nie mieć ochoty na tego typu technikę, dlatego też konieczne będzie włączanie nowych elementów fabuły.

Bajka psychoedukacyjna – jest to bajka, która ma za zadanie wprowadzić zmiany w zachowaniu dziecka. Bohater bajki psychoedukacyjnej zwykle ma problem podobny do tego, z którym zmaga się dziecko. Dzięki obserwacji zachowania bohatera, dziecko zdobywa doświadczenie, które pokazuje mu jak powinno się postąpić, aby poradzić sobie z sytuacją trudną. Bajki psychoedukacyjne rozwijają inteligencję emocjonalną oraz mówią o emocjach pojawiających się w konkretnych sytuacjach. Dzięki temu dziecko zdobywa świadomość emocjonalną, a więc uczy się rozpoznawania i nazywania emocji oraz ich wpływu na nasze życie. Bajki te uczą optymizmu, wrażliwości na problemy innych (rozwijają empatię), pomagają zrozumieć swoją sytuację (dają wsparcie), kształtują adekwatny obraz siebie, zwracają uwagę na wartość przyjaźni i pozostawania w dobrych relacjach z innymi. Pokazują, że każdy z nas ma określone zasoby, wystarczy tylko odkryć je w sobie i wykorzystać. Uczą także tolerancji – nie można nikogo odrzucać ze względu na jego słabości czy braki. Bajki psychoedukacyjne nie narzucają dziecku określonych zachowań, ale podają pewną propozycję właściwego postępowania.

Bajki psychoedukacyjne obfitują w metafory i symbole, które dziecko zna. Przeznaczone są dla dzieci w wieku od 4 do 9 lat i są dość krótkie. Bajki psychoedukacyjne zawsze powinny zostać opracowane, co oznacza, że po ich zaprezentowaniu warto zachęcić dzieci do wykonania ilustracji oraz przeprowadzić rozmowę na temat odczytanej treści. Pamiętajmy, aby dzieci miały możliwość dokonania samodzielnej interpretacji, bez naszej sugestii, gdyż wtedy bajka będzie miała dla nich osobiste znaczenie. Problemy, z jakimi dzieci mogą się stykać na poszczególnych etapach swojego rozwoju są tak różne, że bajek psychoedukacyjnych można tworzyć nieskończenie wiele. I tutaj od razu uprzedzam pytanie – tak, sami też możemy tworzyć bajki psychoedukacyjne dostosowując je do konkretnego problemu dziecka 🙂

Bajka psychoterapeutycza – to opowiadanie fantastyczne, którego fabuła dotyczy różnych sytuacji wzbudzających lęk u dzieci. Bajki te zwykle są dłuższe od bajek relaksacyjnych czy psychoedukacyjnych i posiadają rozbudowaną fabułę. Jest to konieczne, aby zadziałał mechanizm naśladownictwa i identyfikacji oraz przewarunkowania. W związku z tym bajka psychoterapeutyczna zawiera elementy baśni (kompensacja potrzeb) i bajki psychoedukacyjnej (wzory), obfituje w dawanie wsparcie budujące zasoby osobiste i powodujące redukcję napięcia. W bajce psychoterapeutycznej głównymi celami są zastępcze zaspokojenie potrzeb dziecka czyli dowartościowanie go w trudnej sytuacji (kompensacja), wsparcie (akceptacja, zrozumienie jego problemów, skupienie na pozytywnych emocjach, nadzieja), a także przekazanie wiedzy na temat sytuacji, która powoduje lęk i sposobów radzenia sobie z nią.

Bajki psychoterapeutyczne są wskazane dla dzieci w wieku od 4 do 9 lat. Proces terapeutyczny dokonuje się w wyobraźni dziecka, dlatego ważne jest, aby bajki psychoterapeutyczne nie miały realistycznych ilustracji, ponieważ dziecko powinno mieć możliwość stworzenia swojego bohatera w wyobraźni i upodobnienia go do siebie. Mechanizmy, dzięki którym bajki psychoterapeutyczne mają oddziaływać na najmłodszych to: naśladownictwo i identyfikacja, odwrażliwianie oraz asymilacja wiedzy.

Naśladownictwo i identyfikacja – oddziaływanie na dziecko poprzez obrazy wykreowane w wyobraźni pomagają przybliżyć bohatera, upodobnić się do niego i przenieść go do swojej sytuacji. Emocje, które dziecko przeżywa oraz wybór bohatera, który znalazł się, w podobnej sytuacji, pomagają w procesie utrwalenia. Dziecko obserwując bohatera radzącego sobie z podobną sytuacją uzyskuje lepsze samopoczucie, odporność, poczucie pewności oraz minimalizuje swój lęk.
Odwrażliwianie – następuje dzięki oswajaniu dziecka z sytuacjami, osobami i zdarzeniami. Lęk zostaje zminimalizowany na skutek częstego kontaktu z bodźcem o średniej sile i w efekcie reakcja na niego zanika (jest to tak zwany efekt habituacji). Inną techniką może być przewarunkowanie, które polega na łączeniu bodźców nieprzyjemnych (lękowych) z tymi, które wywołują pozytywne uczucia. Tło opowiadania jest zawsze pozytywne, a zakończenie szczęśliwe – wszystko to wzmacnia efekt przewarunkowania.
Wiedza – bardzo ważne jest, aby dziecko po skończonej lekturze przeniosło uzyskaną wiedzą do swojego życia, a więc zastosowało ją w praktyce. Bajki mogą pomóc przygotowywać dziecko na sytuację trudną, oswoić z tym, co nieuniknione i dać gotowe wzory do naśladowania. Mogą pomóc także tym dzieciom, które przeżyły lęk i cały czas noszą go w sobie – dziecko czytając bajkę odnoszącą się do jego lęku, przeżywa go powtórnie, nadaje mu odpowiednie znaczenie, racjonalizuje i wtedy następuje tzw. katharsis (oczyszczenie). Negatywne emocje zostają wyrzucone, gdyż zostają uświadomione.

Nie ważne czy jesteście rodzicami, nauczycielami czy specjalistami pracującymi z dziećmi – korzystajcie z bajek terapeutycznych, ponieważ są niezwykle wartościowe i mają realny wpływ na życie młodych ludzi. Odpowiednio dobrane bajki terapeutyczne są w stanie zdziałać cuda 🙂

Na rynku znajdziemy mnóstwo bajek terapeutycznych, które z powodzeniem możemy wykorzystać zarówno w szkole, jak i w domu. Pozycję, którą szczególnie Wam polecam i którą osobiście uwielbiam jest książka Bajkoterapia czyli bajki-pomagajki dla małych i dużych Wydawnictwa Nasza Księgarnia. Jest to zbiór bajek terapeutycznych napisanych przez artystów znanych ze szklanego ekranu, z których każda porusza inny problem dotykający dziecko. Bajki opatrzone są komentarzem bajkoterapeutycznym Katarzyny Klimowicz (psychoterapeutki, eksperta od bajkoterapii) oraz zawierają pytania, które można zadać dziecku po przeczytaniu bajki, a także konkretne wskazówki, co jeszcze można zrobić, aby stawić czoła napotkanym trudnościom.

Zachęcam Was także do wysłuchania bajki terapeutycznej o królewiczu 🙂

Artykuł został napisany w oparciu o następujące źródła:

Bajkoterapia czyli bajki-pomagajki dla małych i dużych, Opracowanie zbiorowe, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 2015.
Brett D., Bajki, które leczą. Część 1., Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006.
Jaszczyk A., Kochaniak B., „Czarodziejski pyłek” czyli Metafora i Bajka we wspomaganiu rozwoju małego dziecka, Wydawnictwo IMPULS, Kraków 2006.
Koźmińska I., Olszewska E., Wychowanie przez czytanie, Świat Książki, Warszawa 2010.
Molicka M., Bajki terapeutyczne dla dzieci, Media Rodzina, Poznań 1999.
Molicka M., Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina, Poznań 2002.