Czym jest trening fonologiczny i jak skutecznie go prowadzić?
Trening fonologiczny to jeden z filarów terapii pedagogicznej, ponieważ bez dobrze rozwiniętej świadomości fonologicznej dziecku znacznie trudniej jest opanować czytanie i pisanie oraz utrwalać ortografię. Dlatego też w pracy terapeutycznej nie zaczynamy od liter, tylko od dźwięków (głosek).
Co to właściwie jest trening fonologiczny?
Trening fonologiczny to zestaw ćwiczeń, rozwijających słuchowe myślenie o języku – czyli zdolność analizowania, rozpoznawania i manipulowania dźwiękami w słowach. Są to zatem ćwiczenia, które uczą dziecko słyszeć i rozpoznawać dźwięki w języku. Brzmi banalnie, ale pamiętajmy, że to fundament całej nauki czytania, pisania i poprawnej wymowy.
Zanim dziecko nauczy się litery M, musi najpierw usłyszeć, że „mama” zaczyna się na „mmmm”. Zanim zapisze słowo kot, musi umieć rozłożyć je na głoski: K – O – T. Jeśli tego nie potrafi, litery i wyrazy pozostają dla niego przypadkowym zbiorem znaków.
Zatem nie uczymy dziecka liter, lecz uczymy je słyszeć:
- że kotek ma dwie sylaby,
- że zaczyna się na K,
- że kończy się na K,
- że gdy powiemy KO – TE – K, to można to złożyć w słowo.
Trening fonologiczny obejmuje m.in.:
- rozpoznawanie rymów, aliteracji
- dzielenie słów na sylaby i głoski
- syntezę i analizę głoskową (np. Co słyszysz w wyrazie K-O-T?)
- porównywanie długości wyrazów, liczenie sylab
- dodawanie / usuwanie głosek (np. powiedz „lat”, ale bez „l”)
Dzięki treningowi fonologicznemu dziecko zdobywa m.in. umiejętność dzielenia słów na sylaby i głoski, wychwytywanie rymów i podobnych brzmień słów, rozpoznawanie pierwszej i ostatniej głoski w słowie, łączenie dźwięków w słowo (np. K – O – T = kot), manipulowanie dźwiękami: dodawanie, usuwanie czy zamienianie głosek.
Trening fonologiczny w terapii pedagogicznej
Trening fonologiczny w terapii pedagogicznej to ukierunkowana praca, zwykle z dziećmi:
- z opóźnionym rozwojem funkcji słuchowo-językowych,
- z ryzykiem dysleksji lub z dysleksją,
- z trudnościami w czytaniu i pisaniu,
- często też z wadami wymowy.
Częstym błędem w postrzeganiu treningu fonologicznego jest utożsamianie go wyłącznie z etapem przedszkolnym lub wczesnoszkolnym, a tymczasem świadomość fonologiczna to proces, który można i warto rozwijać również u starszych uczniów – szczególnie tych z trudnościami w czytaniu, pisaniu, dysleksją czy zaburzeniami językowymi.
Trening fonologiczny w pracy ze starszymi uczniami
W wieku 10–14 lat trudności fonologiczne nie znikają – one po prostu zmieniają formę. Dziecko, które w młodszych klasach miało problem z różnicowaniem głosek, w starszych może:
- mylić podobnie brzmiące słowa w czytaniu (np. „półka” – „bułka”, „szum” – „sum”),
- mieć trudności z pisownią wyrazów z „u/ó”, „rz/ż”, „ch/h”,
- nieprawidłowo segmentować tekst przy czytaniu na głos (np. zatrzymuje się w nieodpowiednich miejscach),
- pisać fonetycznie – tak, jak słyszy, pomijając reguły ortografii,
- mieć problemy z rozumieniem nowych pojęć, gdy brzmieniowo są do siebie podobne.
Wskazówka dla terapeutów pedagogicznych
U starszych dzieci unika się „dziecinnych” form (rymowanek, klaskania), zastępując je bardziej „dojrzałymi” ćwiczeniami językowymi, grami logicznymi czy analizą tekstu. Trening nadal powinien mieć charakter zabawy poznawczej, ale w formie dopasowanej do wieku ucznia.
Konkretne zabawy do natychmiastowego użycia na terapii pedagogicznej
Trening fonologiczny to nie jest nauka przez „wkuwanie”. Trening fonologiczny dla młodszych dzieci i uczniów realizuje się poprzez zabawy ruchowe, rytmiczne, słowne i muzyczne – klaskanie, skakanie na sylaby, dopasowywanie rymów, głoskowe zgadywanki.
Zabawy bez pomocy terapeutycznych
- Echo słowne: Ty mówisz „FA – TA – TA”, dziecko powtarza.
- Czy to ten sam dźwięk?: „S” – „SZ” – „S”. Dziecko ma podnieść rękę tylko wtedy, gdy słyszy identyczny dźwięk.
- Łańcuch sylabowy: Ty mówisz „MA”, dziecko dopowiada „TA”.
Zabawy z klockami / guzikami / kapslami
- Budowanie słowa z głosek: Każda głoska = klocek.
- Układanie rymów: Karty obrazkowe + segregacja do dwóch pudełek (rymuje się / nie rymuje).
Zabawy ruchowe
- Skoki sylabowe: Mata lub kartki na podłodze – dziecko skacze tyle razy, ile jest sylab w słowie.
- Głoska na start: Mówisz słowo – dziecko biegnie do pola z obrazkiem na tę samą głoskę.
Trening fonologiczny ze starszymi uczniami
Zajęcia w tej grupie wiekowej różnią się formą – są bardziej językowe, analityczne i refleksyjne. Nadal bazują na słuchu i analizie dźwięków, ale w sposób dostosowany do wieku ucznia.
Przykładowe ćwiczenia:
- Analiza i porównywanie słów trudnych ortograficznie – np. szukać podobieństw w brzmieniu: chata – huta – mucha – hokej.
- Słuchowe zagadki ortograficzne – „Które słowo brzmi podobnie do kura – góra czy król?” (ćwiczy różnicowanie par minimalnych i słuch fonemowy).
- Szyfrowanie słów – uczniowie zapisują słowo za pomocą symboli dźwięków lub liter, które „słyszą”. Potem porównują swoje wersje z poprawnym zapisem.
- Przekształcanie wyrazów przez dodanie/odjęcie głosek lub sylab – np. las – lasy – zalas – atlas – klasy.
- Praca na materiale poetyckim i muzycznym – szukanie rymów, rytmu i aliteracji w wierszach lub tekstach piosenek.
- Ćwiczenia w parach – jeden uczeń dyktuje słowo, drugi próbuje zapisać je tylko na podstawie słuchu, a następnie wspólnie analizują różnice.
Ważne!
Trening fonologiczny nie zastępuje logopedii. Może ją wspierać (być jej elementem), ale jeśli dziecko nieprawidłowo wymawia głoski – najpierw terapia logopedyczna, potem fonologiczna.
Trening fonologiczny to must have w terapii pedagogicznej
Zwłaszcza u dzieci z ryzyka dysleksji. Daje szybkie efekty, jeśli:
- prowadzimy go regularnie i etapowo,
- używamy dużo ruchu, rytmu, klocków – po prostu zabawy 🙂
- nie przechodzimy dalej, dopóki dziecko nie opanuje poprzedniego poziomu.
Jeśli chcemy, by dziecko czytało płynnie, pisało poprawnie i rozumiało, co słyszy – najpierw nauczmy je słyszeć język „od środka”.
Na koniec dodam, że na rynku znajdziemy sporo książek, które z powodzeniem można wykorzystywać na zajęciach korekcyjno-kompensacyjnych, podczas terapii pedagogicznej czy logopedycznej. Jeśli jesteście zainteresowani, z jakich książek ja korzystam w swojej codziennej praktyce, dajcie znać – chętnie przygotuję artykuł z takimi propozycjami.
Jestem ciekawa, czy w swojej pracy korzystacie z treningu fonologicznego?
