Jak interpretować dokumenty z poradni psychologiczno-pedagogicznych? – słowniczek specjalistycznych pojęć
Rodzic, który otrzymuje opinię z poradni psychologiczno-pedagogicznej, nawet jeśli jest ona napisana bardzo szczegółowo, często ma problem ze zrozumieniem terminów, które dla osoby nie będącej specjalistą z branży psychologiczno-pedagogicznej mogą przysporzyć trudności. Co więcej, nie wszyscy nauczyciele (zwłaszcza przedmiotów ścisłych) rozumieją wszystkie zapisy zawarte w opiniach i nie ma się co dziwić – matematyk czy fizyk nie jest specjalistą od pomocy psychologiczno-pedagogicznej.
Terminologia stosowana w opiniach i orzeczeniach wynika z wiedzy nauk humanistycznych – pedagogiki, psychologii i logopedii. Pojęcia pochodzą z określonej procedury diagnostycznej i są wynikiem stosowania specjalistycznych testów i narzędzi badawczych. W związku z moimi obserwacjami wynikającym z pracy zawodowej postanowiłam przygotować obszerny słowniczek pojęć, w którym znajdziecie najczęściej pojawiające się terminy w dokumentach z poradni psychologiczno-pedagogicznych. Posłużyłam się zarówno swoją wiedzą, jak i specjalistyczną literaturą. Jako że materiału jest sporo artykuł został podzielony na dwie części – tutaj pierwsza z nich.
Mam nadzieję, że artykuł będzie przystępny i zrozumiały oraz że przyda się zarówno rodzicom, jak i nauczycielom.
PERCEPCJA (odbiór, postrzeganie) – najprościej mówiąc to odbieranie zjawisk za pomocą zmysłów: wzroku, słuchu, smaku, węchu i dotyku.
ANALIZA I SYNTEZA – ogół czynności, na które składa się dokonywanie rozkładu całości na poszczególne części (analiza) oraz scalanie tych elementów w całość (synteza). Czynności, o których mowa dotyczą procesów poznawczych (uwagi, pamięci, wrażeń i spostrzeżeń, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni – prawa i lewa strona, myślenia) oraz doznań zmysłowych: wzrokowych, słuchowych, czucia dotyku i ruchu (kinestezji – odczuwanie pozycji i ruchu poszczególnych członów ciała bez udziału wzroku).
REAKCJE PSYCHOMOTORYCZNE – reakcje ruchowe związane z wrażeniami i przeżyciami psychicznymi.
DEFICYTY ROZWOJOWE (dysfunkcje, parcjalne lub fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego) – wolniejsze tempo rozwoju określonych funkcji. Deficyty mogą mieć różny zakres, dlatego wyróżnia się: zaburzenia parcjalne (o szerszym zakresie zaburzeń, np. opóźnienie rozwoju motoryki zarówno dużej, jak i małej lub zaburzenia rozwoju mowy zarówno czynnej, jak i biernej) oraz zaburzenia fragmentaryczne (o węższym zakresie zaburzeń, np. opóźnienie tylko motoryki rąk – motoryka duża rozwija się bez zakłóceń lub tylko zaburzenia rozwoju mowy czynnej – mowa bierna rozwija się prawidłowo). Pojęć tych nie możemy traktować synonimicznie.
MOTORYKA DUŻA – sprawność ruchowa całego ciała. Zaliczamy tutaj między innymi zdolność utrzymywania równowagi ciała, koordynację ruchów kończyn podczas chodzenia, biegania, jeżdżenia (np. na hulajnodze czy rowerze).
MOTORYKA MAŁA – sprawność ruchowa rąk w zakresie szybkości ruchów i ich precyzji. Są to wszystkie czynności manualne niezbędne do samoobsługi, rysowania oraz pisania.
SPRAWNOŚĆ GRAFOMOTORYCZNA – ogólna sprawność manualna (sprawność ruchowa rąk) w zakresie czynności graficznych, czyli umiejętności między innymi kreślenia linii, szlaczków literopodobnych, kolorowania, rysowania i pisania.
OBNIŻONA SPRAWNOŚĆ MANUALNA – opóźnienie lub nieprawidłowy rozwój motoryki rąk. Pojawia się zła koordynacja ruchów rąk oraz nadmierne napięcie mięśniowe. Objawami są przede wszystkim nieumiejętność posługiwania się narzędziami (np. nożyczkami), niski poziom graficzny pisma, wolne tempo pisania, brak estetyki w zapiskach lekcyjnych, nieprawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego. Bardzo szybko można rozpoznać zeszyty uczniów z obniżoną sprawnością manualną, gdyż są niezwykle niestaranne (pozginane rogi, braki w notatkach, nieczytelne pismo, które można odczytać na kolejnych kartkach z powodu silnego docisku narzędzia pisarskiego do kartki papieru).
ZABURZENIA FUNKCJI KINESTETYCZNO-RUCHOWYCH – zaburzenia motoryki dużej i sprawności manualnej. Przejawia się głównie wolnym tempem wykonywania czynności ze względu na małą precyzję ruchów dłoni i palców. Uczeń mający trudności w tym obszarze prezentuje brzydkie pismo – litery są niekształtne, różnej wielkości i zwykle wychodzą poza liniaturę.
DYSPRAKSJA – to schorzenie, które powoduje problemy z poruszaniem się. Pojawiają się trudności z: ubieraniem się, podnoszeniem niewielkich przedmiotów, rozpoznawaniem prawej oraz lewej strony, rozpoznawaniem pojęć takich jak: w, na, za, itp., jazdą na rowerze, grą w piłkę, trzymaniem ołówka, dopasowywaniem elementów układanki lub segregowaniem przedmiotów.
MOTORYKA NARZĄDÓW MOWY (poprawność artykulacji) – sprawność ruchowa narządów mowy, która decyduje nie tylko o poprawności wymowy, ale także o różnicowaniu głosek i dokonywaniu analizy głoskowej wyrazów (np. wypowiadanie po cichu głosek podczas zapisywania długiego i złożonego słowa).
ANALIZATORY – odnosząc się do umiejętności czytania możemy wyróżnić trzy analizatory: wzrokowy, słuchowy i kinestetyczno-ruchowy. Analizator składa się z: receptora odbierającego bodźce (oczy, uszy, mięśnie), drogi nerwowej doprowadzającej bodźce do odpowiednich obszarów mózgu oraz ośrodka w mózgu, w którym zachodzi analiza i synteza.
ANALIZATOR WZROKOWY – podczas czytania analizator wzrokowy służy do spostrzegania tekstu, wyodrębniania z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich i rozpoznawania. Z kolei podczas pisania następuje przypominanie sobie kształtu liter, sposobu łączenia ich w sylaby, a następnie łączenia sylab w wyrazy, wyrazów w zdania i konstruowanie tekstu rozplanowanego na kartce zeszytu.
PERCEPCJA WZROKOWA (funkcje wzrokowe) – zdolność rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych oraz umiejętność ich interpretowania. Prawidłowe funkcjonowanie percepcji wzrokowej zapewnia sprawny analizator wzrokowy.
ZABURZENIA PERCEPCJI WZROKOWEJ – zaburzenie analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia postrzegania i różnicowania kształtów, rejestracji położenia przestrzennego elementów.
Więcej na temat percepcji wzrokowej przeczytacie – tutaj >
KOORDYNACJA WZROKOWO-RUCHOWA (integracja wzrokowo-ruchowa) – współdziałanie, zharmonizowanie ruchów gałek ocznych (funkcji wzrokowych) z ruchami całego ciała lub którejś z jego części (funkcji ruchowych – manipulacyjnych). Innymi słowy jest to współpraca oka i ręki dzięki czemu możliwe jest wykonywanie precyzyjnych ruchów rąk pod kontrolą wzroku (np. rysowania i pisania). U podstaw koordynacji wzrokowo-ruchowej leży współpraca analizatora wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego.
ZABURZENIA KOORDYNACJI WZROKOWO-RUCHOWEJ – dziecko ma trudność między innymi ze zmieszczeniem się w liniaturze, pismo jest mało czytelne, prace są mało staranne, często pokreślone.
SPOSTRZEGAWCZOŚĆ (uzdolnienia spostrzeżeniowe) – zdolność do dostrzegania szczegółów (wyodrębniania elementów z całości) i różnicowania ich pod względem ważności – liczy się czas wykonywania tej czynności. Dzieci mające problemy ze spostrzegawczością zwykle wykazują trudności z odnajdywaniem różnic i podobieństw (np. na obrazkach), różnicowaniem liter podobnych do siebie pod względem kształtu (np. d-b), planowaniem zapisu tekstu na stronie oraz wyszukiwaniem informacji w tekście, a także słabo orientacją się na mapie.
ANALIZATOR SŁUCHOWY – służy do odbioru bodźców słuchowych, w tym dźwięków mowy, ich spostrzegania i zapamiętywania. Uczestniczy w porozumiewaniu się za pomocą mowy. Stanowi podstawę procesów czytania i pisania.
PERCEPCJA SŁUCHOWA (funkcje słuchowo-językowe) – umiejętność różnicowania dźwięków mowy, zapamiętywania bodźców słuchowych oraz dokonywania ich analizy i syntezy.
SŁUCH FONEMOWY – zdolność różnicowania głosek, dzięki dokonywaniu analizy dźwięków mowy i odróżnianiu od siebie tych, które brzmią podobnie (np. z i s), gdyż różnią się tylko jedną cechą – dźwięcznością (np. koza – kosa).
UMIEJĘTNOŚCI FONOLOGICZNE – dotyczą operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy (logotomy to cząstki słów, które nie są głoskami oraz sylabami). Umiejętności fonologiczne dotyczą analizy i syntezy głoskowej oraz analizy i syntezy sylabowej, a więc dzielenia wyrazów na głoski i sylaby oraz ich łączenia. Osłabiona pamięć fonologiczna wiąże się z trudnościami w zapamiętywaniu nowych wyrazów i terminów oraz myleniu znaczenia wyrazów podobnie brzmiących (np. bułka-półka).
ANALIZA SŁUCHOWA – umiejętność podziału zdania na wyrazy oraz podziału słowa (sensownego, jak i bezsensownego) na mniejsze cząstki, czyli sylaby lub głoski.
SYNTEZA SŁUCHOWA – umiejętność tworzenia zdań z wyrazów oraz tworzenia słów z sylab lub głosek.
ANALIZA GŁOSKOWA – umiejętność podziału słów na poszczególne elementy składowe, czyli głoski, które odpowiadają fonemom (najmniejszym cząstkom języka).
ANALIZA SYLABOWA – umiejętność podziału słów na sylaby.
ZABURZENIA PERCEPCJI SŁUCHOWEJ – słuchowe zaburzenia odbioru mowy. Nie jest to uwarunkowane niedosłuchem, ale zaburzeniami analizy i syntezy dźwięków mowy, wynikającymi z nieprawidłowego funkcjonowania określonych okolic mózgu, głównie w lewej półkuli, gdzie zlokalizowany jest ośrodek korowy słuchowy.
Więcej na temat percepcji słuchowej przeczytacie – tutaj >
FUNKCJE POZNAWCZE (procesy poznawcze) – zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia. Jest to uwaga, pamięć, wrażenia i spostrzeżenia, orientacja w schemacie ciała i przestrzeni (prawa i lewa strona), myślenie. Innymi słowy funkcje poznawcze umożliwiają nam odzwierciedlanie w naszej psychice tego, co nas otacza. Dzięki nim można budować swoją wiedzę o samym sobie oraz o świecie zewnętrznym.
PAMIĘĆ MECHANICZNA (mimowolna) – zdolność do przyswajania wiedzy w sposób nieuświadomiony (bez większego wysiłku i motywacji). Dzięki dobrze funkcjonującej pamięci mechanicznej łatwiej uczy się szczegółów, danych ilościowych, dat czy liczb. Występowanie niższej sprawności pamięci mechanicznej powoduje trudności w zapamiętywaniu z lekcji – konieczna jest praca w domu celem zapamiętania szczegółów.
PAMIĘĆ SEKWENCYJNA – zdolność do przyswajania, utrwalania i odtwarzania sekwencji cyfr, nazw (pór roku, miesięcy, dni tygodnia). Zaburzenia pamięci sekwencyjnej powodują trudności między innymi w przyswojeniu sekwencji ruchów podczas pisania, układów gimnastycznych, tanecznych, zapisu reakcji chemicznych czy przekształceń matematycznych.
PAMIĘĆ SŁUCHOWA – zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania informacji dźwiękowych „usłyszanych”. Innymi słowy to zapamiętywanie spostrzeżeń słuchowych werbalnych i niewerbalnych. Osłabiona pamięć słuchowa powoduje trudności w zapamiętywaniu poleceń ustnych czy zapisywaniu dyktowanej treści.
PAMIĘĆ WZROKOWA – zdolność do przyswajania i utrwalania informacji wzrokowych „widzianych”, czyli zapamiętanie spostrzeżeń wzrokowych. Dobrze funkcjonująca pamięć wzrokowa ułatwia przyswajanie wiedzy, natomiast zaburzenia w tym obszarze skutkują między innymi myleniem liter lub cyfr o podobnym kształcie oraz pomijaniem znaków diakrytycznych.
PAMIĘĆ BEZPOŚREDNIA – krótkotrwała, świeża. Pozwala zapamiętać i natychmiast odtworzyć materiał. Pamięć bezpośrednia dotyczy tego, co ma być odtworzone zaraz po zapamiętaniu, czyli informacji wykorzystywanych na bieżąco. Zaburzenia pamięci bezpośredniej skutkują trudnościami podczas pisania dyktand (problem z zapamiętaniem zdań), liczenia w pamięci oraz zapamiętywania dwóch poleceń jednocześnie.
PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA – dotyczy materiału, który ma zostać zapamiętany trwale i odtwarzany nawet przez całe życie, a więc wiedzy. Zaliczymy tutaj następujące cechy pamięci: trwałość, wierność odtwarzania, gotowość do odtworzenia zapamiętanego jakiś czas temu materiału. Proces zapamiętywania angażuje głębokie struktury pamięci i wymaga dużego wysiłku. Pamięć długotrwała jest zależna od uzdolnień, aspiracji i oddziaływań środowiska. Dobrze funkcjonująca pamięć długotrwała minimalizuje konieczność dużej ilości powtórzeń podczas nauki określonej partii materiału.
PAMIĘĆ LOGICZNA – oparta na myśleniu, kojarzeniu faktów.
MYŚLENIE POJĘCIOWE – kształtowanie się pojęć, zdolność rozumowania konkretnego i abstrakcyjnego, zdolność do uogólniania, klasyfikowania i porządkowania pojęć wg określonej cechy, dostrzegania różnic i podobieństw między przedmiotami lub pojęciami.
MYŚLENIE PRZYCZYNOWO-SKUTKOWE – umiejętność wskazywania następstw określonych sytuacji, wyszukiwania przyczyn pewnych stanów rzeczy, porządkowania zdarzeń (np. w układaniu historyjek obrazkowych).
MYŚLENIE INDUKCYJNE – wnioskowanie „od szczegółu do ogółu”.
MYŚLENIE DEDUKCYJNE – rozumowanie „od ogółu do szczegółu”.
UWAGA SELEKTYWNA – zdolność do świadomego kierowania uwagi na to, co jest ważne dla wykonywanego aktualnie zadania przy jednoczesnym ignorowaniu tego, co zakłóca odbiór informacji z otoczenia.
ROZUMOWANIE LOGICZNO–MATEMATYCZNE – poziom myślenia logicznego oraz kompetencje matematyczne.
ROZUMOWANIE PRZESTRZENNE – myślenie obrazowe, inaczej przetwarzanie informacji na poziomie wyobrażeniowym, np. wykonywanie w wyobraźni operacji figurami geometrycznymi.
LATERALIZACJA – stronniczość ciała. Jest to przewaga (dominacja) jednej strony ciała nad drugą podczas wykonywania czynności ruchowych. Dotyczy używania nogi, ręki, ucha z prawej lub lewej strony osi ciała.
LATERALIZACJA JEDNORODNA – wyraźna dominacja jednej ze stron ciała. Lateralizacja zwykle kształtuje się w pierwszych 6 latach życia, ale już w wieku 3 lub 4 lat można zauważyć preferencje jednej ze stron ciala. Dziecko szkolne powinno mieć ukształtowaną dominację jednej ze stron.
LATERALIZACJA PRAWOSTRONNA – dominacja prawej ręki, oka i nogi (świadczy o dominacji lewej półkuli mózgu).
LATERALIZACJA LEWOSTRONNA – dominacja lewej ręki, nogi i lewego oka (świadczy o dominacji prawej półkuli mózgu). Lewostronność nie jest odchyleniem od normy.
LATERALIZACJA NIEJEDNORODNA (skrzyżowana) – polega na wyraźnej czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłu nie po tej samej stronie, ale po obu stronach ciała: np. lewa ręka, ale prawe oko i prawa noga. Istnieje tutaj jeszcze kilka wariantów. Wszystko są to przykłady lateralizacji ustalonej. Lateralizacja skrzyżowana w zakresie ręki i oka często powoduje zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, dlatego dzieci ze skrzyżowaną lateralizacją mogą mieć trudności w pisaniu.
LATERALIZACJA NIEUSTALONA – brak funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała. Można mówić o stanie przejściowym – opóźnienie procesu lateralizacji (po 6. roku życia) lub trwałym – oburęczność utrzymuje się do końca życia. Dzieci z lateralizacją nieustaloną mogą mieć trudności w nauce. Proces lateralizacji kończy się około 12. roku życia.
INTELIGENCJA OGÓLNA (iloraz intelektualny) – ocena poziomu funkcjonowania umysłowego wynikająca z przeprowadzonych testów psychologicznych. Jest wypadkową inteligencji werbalnej (słownej) i niewerbalnej (bezsłownej, wykonawczej).
INTELIGENCJA NIEWERBALNA (funkcje wykonawcze, praktyczne) – badana skalą inteligencji D. Wechslera. Wysoki wynik zwykle wskazuje na dobrze rozwinięte zdolności percepcyjno-motoryczne, umiejętność pracy pod presją czasu, zdolności rozwiązywania nowych problemów.
INTELIGENCJA WERBALNA (funkcje werbalne) – mierzona za pomocą badania skalą inteligencji D. Wechslera. Wysoki wynik zwykle wskazuje na szeroki zakres słownictwa oraz wiedzy ogólnej, duże zdolności pamięciowe, umiejętność tworzenia poprawnych, logicznych wypowiedzi, łatwość w werbalizowaniu myśli.
INTELIGENCJA NIŻSZA NIŻ PRZECIĘTNA – iloraz intelektualny dziecka mieści się w tzw. obszarze normy, ale poniżej przeciętnej. Nie jest to niepełnosprawność intelektualna i dzieci te nie mogą być kwalifikowane do kształcenia specjalnego.
Informacje dotyczące kształcenia specjalnego znajdziecie – tutaj >
NIEHARMONIJNY ROZWÓJ FUNKCJI POZNAWCZYCH – występuje wtedy, gdy poszczególne funkcje poznawcze rozwijają się w różnym tempie – mowa o opóźnionym lub przyspieszonym rozwoju poszczególnych funkcji (np. opóźniony rozwój mowy).
ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY – całość procesów psychicznych (intelektualnych, orientacyjno-poznawczych i ruchowych).
ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY NIEHARMONIJNY – zakłócenia tempa rozwoju poszczególnych sfer procesów psychicznych – niektóre sfery rozwijają się w przeciętnym tempie, podczas gdy inne rozwijają się z opóźnieniem lub przyspieszeniem.
INTEGRACJA PERCEPCYJNO-MOTORYCZNA – współdziałanie procesów poznawczych i czynności ruchowych. Innymi słowy to prawidłowe współdziałanie funkcji wzrokowych, słuchowo-językowych i ruchowych (np. przy pisaniu ze słuchu mamy do czynienia ze współdziałaniem uwagi, analizy i syntezy wzrokowej, analizy i syntezy słuchowej oraz ruchu ręki piszącej).
ZABURZENIA ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ – brak orientacji w prawej i lewej stronie ciała oraz w kierunkach w przestrzeni (w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył, nad, pod, itd.). Zaburzenia charakteryzują się trudnościami w rysowaniu (niewłaściwe proporcje i rozplanowanie rysunku), w czytaniu (przestawianie liter i cząstek wyrazów, przeskakiwanie linijek), w pisaniu (rozplanowanie kartki, mylenie liter i cyfr o podobnych kształtach, pisanie od prawej do lewej strony).
ZABURZENIA ROZWOJOWE – zaburzenia charakteryzujące się poważnym zniekształceniem funkcjonowania intelektualnego (tj. głębszym stopniem odchylenia od norm rozwojowych), emocjonalnego, społecznego i ruchowego. Przykładem jest: niedosłyszenie, niedowidzenie, niepełnosprawność intelektualna, autyzm, niepełnosprawność ruchowa, niepełnosprawności sprzężone, choroby przewlekłe, zaburzenia psychiczne, niedostosowanie społeczne, zaburzenia zachowania. Zaburzenia rozwojowe umożliwiają uczniowi otrzymanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, ponieważ uczniowie ci wymagają specjalnej organizacji nauki – dostosowania treści, metod i warunków pracy do ich indywidualnych potrzeb i możliwości.
ODCHYLENIA ROZWOJOWE – opóźnienia rozwoju w stosunku do ustalonych norm o niewielkim nasileniu objawów i ograniczonym ich zakresie. Do odchyleń rozwojowych należy m.in. inteligencja niższa niż przeciętna. Odchylenia rozwojowe umożliwiają uczniowi otrzymanie opinii w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych.
Druga część artykułu już wkrótce 🙂
Źródła:
- Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1991.
- Bogdanowicz M., Adryjanek A., Uczeń z dysleksją w szkole, Gdynia 2009.
- Cyran-Prus M., Matych E., Zaburzenia lateralizacji, w: Terapia pedagogiczna. Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci, pod red. Skorek E. M. , Kraków 2010.
- Diagnoza dysleksji. Najważniejsze problemy, pod red. Krasowicz-Kupis G., Gdańsk 2009.
- Grabowska A., Neurobiologiczne podstawy leworęczności. Przegląd Psychologiczny, Tom 42 (1–2), 1999.
- Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w czytaniu i pisaniu, Bydgoszcz 2001.
- Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985.
- Szeląg E., Szymaszek A., Test do badania słuchu fonematycznego u dzieci i dorosłych, Gdańsk 2006.
Wow, tego szukałam, bardzo porządnie opracowany słowniczek. Bardzo dziękuję!
Super, bardzo się cieszę 🙂 Pozdrawiam!
Rewelacja, dziękuję
Proszę bardzo 🙂
Szukalam czegos na temat percepcji sluchowej i natrafilam na ta stronę.
Wszysto prosto wytłumaczone (szkoda ,ze wczesniej nie skorzystałam jak dostalam opinie syna z poradni).
Teraz czytam resztę artykułów i jestem pod wrażeniem. Prosto, przejrzyście, poparte przykladami, bibliografią, podstawa prawna.
BRAWO, kawał dobrej roboty🙂
Dziękuję serdecznie za miłe słowa. Cieszę się, że treści są zrozumiałe i przystępne, bo o to mi chodzi 🙂 Pozdrawiam ciepło i życzę owocnego korzystania ze strony 🙂