Co to jest rewalidacja?

Słów kilka o zajęciach rewalidacyjnych w szkołach ogólnodostępnych

---

Z artykułu dowiesz się:

• co to są zajęcia rewalidacyjne,
• kto może z nich skorzystać,
• czym różnią się od zajęć z pomocy psychologiczno-pedagogicznej, zajęć specjalistycznych oraz zintegrowanych działań nauczycieli o charakterze rewalidacyjnym,
• jakie są rodzaje zajęć rewalidacyjnych,
• jak wygląda organizacja zajęć,
• kto może prowadzić zajęcia rewalidacyjne,
• czy zajęcia rewalidacyjne są obowiązkowe.

---

Artykuł postanowiłam napisać w odpowiedzi na to, z czym spotykam się w mojej codziennej pracy. Wielu rodziców, a nawet nauczycieli nie do końca rozumie czym jest rewalidacja. Spotkałam się z bardzo ciekawymi określeniami tych zajęć – „rewitalizacja” czy „rewitalacja” to tylko wybrane przykłady. Osoby, zwłaszcza niezwiązane z edukacją (jednak jak się okazuje nie tylko), zupełnie nie wiedzą czym są zajęcia rewalidacyjne w szkole.

---

Co to jest rewalidacja i zajęcia rewalidacyjne?

Rewalidację można określić jako proces polegający na doskonaleniu funkcji niezaburzonych dziecka niepełnosprawnego oraz optymalne usprawnianie jego dysfunkcji. Słowo pochodzi z języka łacińskiego, gdzie “re” – oznacza znów, a “validus” – mocny. Zajęcia rewalidacyjne są zajęciami o charakterze terapeutycznym, usprawniającym, doskonalącym, korygującym, korekcyjno-kompensacyjnym oraz stymulującym. Zajęcia te wynikają z kształcenia specjalnego, a więc dziecko może z nich korzystać posiadając orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. W przedszkolu/szkole ogólnodostępnej lub integracyjnej uczeń otrzymuje 2h zajęć tygodniowo, które trwają (w zależności od wieku dziecka) od 15 do 60 minut. Głównym celem zajęć rewalidacyjnych jest zapewnienie dziecku niepełnosprawnemu osiągnięcia jak najlepszego poziomu funkcjonowania psychicznego i fizycznego (adekwatnie do jego możliwości).

Wybrane przepisy prawa gwarantujące udzielanie dziecku niepełnosprawnemu pomocy w postaci zajęć rewalidacyjnych:

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 22 lipca 2022 r. w sprawie wykazu zajęć prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz przez nauczycieli poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz nauczycieli: pedagogów, pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów, terapeutów pedagogicznych i doradców zawodowych.

---

Dla kogo zajęcia rewalidacyjne?

Jak już wyżej wspomniałam zajęcia rewalidacyjne przeznaczone są dla dzieci (przedszkolnych) oraz uczniów (szkolnych) posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez publiczną poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Pamiętajmy, że orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego mogą uzyskać dzieci ze względu na:

• niepełnosprawność,
• zagrożenie niedostosowaniem społecznym,
• niedostosowanie społeczne.

Jednak zajęcia rewalidacyjne skierowane są tylko do uczniów niepełnosprawnych, a więc wg dostępnych przepisów (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym) dla dzieci (uczniów):

• niesłyszących,
• słabosłyszących,
• niewidzących,
• słabowidzących,
• niepełnosprawnych ruchowo, w tym z afazją,
• niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim,
• niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym,
• niepełnosprawne intelektualnie w stopniu znacznym,
• z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera,
• z niepełnosprawnością sprzężoną.

Uczeń zagrożony lub niedostosowany społecznie może mieć przyznane zajęcia rewalidacyjne tylko w sytuacji, kiedy stwierdzono u niego także niepełnosprawność. Obok zajęć rewalidacyjnych uczeń niepełnosprawny zagrożony niedostosowaniem społecznym powinien mieć przyznane zajęcia socjoterapeutyczne, z kolei uczeń niepełnosprawny niedostosowany społecznie obok zajęć rewalidacyjnych powinien mieć zapewnione zajęcia resocjalizacyjne.

---

Uwaga!

Zarówno zajęcia rewalidacyjne, jak i socjoterapeutyczne oraz resocjalizacyjne nie są pomocą psychologiczno-pedagogiczną.

---

Zajęcia z pomocy psychologiczno-pedagogicznej a zajęcia rewalidacyjne

W szkole ogólnodostępnej uczeń posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenie specjalnego oprócz możliwości korzystania z 2 godzin tygodniowo zajęć rewalidacyjnych może dodatkowo brać udział w zajęciach organizowanych w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Z zajęć rewalidacyjnych mogą korzystać tylko uczniowie niepełnosprawni posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, natomiast z zajęć w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej mogą korzystać wszyscy uczniowie, którzy potrzebują takiej pomocy, w tym uczniowie niepełnosprawni.

---

Zajęcia specjalistyczne a zajęcia rewalidacyjne

Zajęcia specjalistyczne to zajęcia wynikające z pomocy psychologiczno-pedagogicznej, do których wg rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach zaliczamy:

• zajęcia korekcyjno-kompensacyjne,
• zajęcia logopedyczne,
• zajęcia rozwijające kompetencje emocjonalno- społeczne,
• inne zajęcia o charakterze terapeutycznym.

Zajęcia specjalistyczne trwają 45 minut (zajęcia rewalidacyjne 60 minut) i mogą z nich korzystać wszyscy uczniowie potrzebujący tego typu pomocy, a nie tylko ci, którzy posiadają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, jak jest to w przypadku rewalidacji. Uczeń posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego musi mieć zapewnione zajęcia rewalidacyjne, ale dodatkowo może także brać udział w zajęciach z pomocy psychologiczno-pedagogicznej, a więc także w zajęciach specjalistycznych.

---

Zajęcia rewalidacyjne a zintegrowane działania nauczycieli o charakterze rewalidacyjnym

Kilka razy spotkałam się z myleniem zajęć rewalidacyjnych z działaniami wskazanymi (przez rozporządzenie dotyczące kształcenia uczniów niepełnosprawnych) jako 8 obowiązkowych elementów każdego IPET-u, z których punkt 2 mówi właśnie o zintegrowanych działaniach nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia z uczniem. Zintegrowane działania należy rozumieć jako wspólne działania wszystkich nauczycieli, w tym specjalistów pracujących z uczniem, ukierunkowane na poprawę funkcjonowania dziecka. Przykładem tego typu działań jest koncentrowanie się przez nauczycieli-przedmiotowców, w czasie prowadzonych lekcji, na funkcjach psychicznych i fizycznych ucznia, które są najmniej zaburzone, a więc stawianie na jego mocne strony. Ważne jest także zapewnienie uczniowi niepełnosprawnemu poczucia bezpieczeństwa na lekcji, zwłaszcza w sytuacjach zadaniowych oraz tworzenie atmosfery pełnej zrozumienia i akceptacji.  

---

Jakie są rodzaje zajęć rewalidacyjnych?

Przepisy nie nakazują jaki rodzaj zajęć rewalidacyjnych ma realizować dane dziecko, ale wskazują na co mają być ukierunkowane zajęcia rewalidacyjne w przypadku trzech grup niepełnosprawności. Mowa o rozwijaniu umiejętności komunikacyjnych w przypadku:

• uczniów niewidomych – nauka orientacji przestrzennej i poruszania się oraz systemu Braille’a lub innych alternatywnych metod komunikacji,
• uczniów niepełnosprawnych z zaburzeniami mowy lub jej brakiem – nauka języka migowego lub innych sposobów komunikowania się, np. alternatywnych metod komunikacji (AAC),
• uczniów z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera – rozwijanie umiejętności społecznych, w tym umiejętności komunikacyjnych.

Rodzaj prowadzonych zajęć powinien jasno wynikać z posiadanego przez dziecko orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Jeśli zapis jest niejasny, rodzic może zwrócić się do poradni o doprecyzowanie zaleceń. Również zespół specjalistów i nauczycieli pracujących z dzieckiem może dokonać niezbędnych zapisów w WOPFU i zawrzeć w IPET konieczny dla dziecka niepełnosprawnego, wynikający m.in. z obserwacji potrzeb dziecka, rodzaj zajęć rewalidacyjnych.

Zajęcia rewalidacyjne powinny służyć rozwijaniu m.in.:

• funkcji poznawczych dziecka niepełnosprawnego, takich jak: funkcji słuchowo-językowych, funkcji wzrokowo-przestrzennych i spostrzegania, koordynacji wzrokowo- ruchowej i wzrokowo- słuchowo- ruchowej, myślenia przyczynowo- skutkowego, pamięci i koncentracji uwagi, sprawności manualnej i graficznej,
• funkcji sensomotorycznych (integracja sensoryczna),
• funkcji motorycznych (np. gimnastyka korekcyjna).

Rewalidacja może mieć także formę treningu umiejętności społecznych (TUS).

Pamiętajmy, że nie jest możliwe stworzenie jednego i uniwersalnego rodzaju zajęć rewalidacyjnych pasujących do każdego dziecka z niepełnosprawnością, bo każdy przypadek jest indywidualny. Ogromne znaczenie ma także osoba prowadząca rewalidację, a więc konkretny specjalista pracujący z dzieckiem.

---

Organizacja zajęć

Wymiar i czas zajęć:

Prawo oświatowe określa minimalny tygodniowy wymiar godzin zajęć rewalidacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych w oddziale ogólnodostępnym i integracyjnym – są to 2 godziny na ucznia. Czas trwania zajęć rewalidacyjnych w przedszkolu powinien wynosić: z dziećmi w wieku 3–4 lat – około 15 minut; z dziećmi w wieku 5–6 lat – około 30 minut. W szkole godzina zajęć rewalidacyjnych trwa 60 minut, ale w uzasadnionych przypadkach czas ten może być skrócony. Trzeba jednak pamiętać o zachowaniu ustalonego dla ucznia łącznego czasu zajęć w okresie tygodniowym.

---

Forma zajęć:

Zajęcia rewalidacyjne (mimo, że przepisy nie ujmują jasno tej kwestii) zwykle mają formę zajęć indywidualnych. Decyduje o tym zespół nauczycieli i specjalistów pracujących z uczniem (dzieckiem) w szkole (przedszkolu) lub też zapis w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. W sytuacji, kiedy analiza potrzeb dziecka oraz jego funkcjonowanie wykaże potrzebę zajęć grupowych należy taką formę zapewnić. Przykładem tego typu sytuacji jest konieczność rozwijania kompetencji emocjonalnych lub społecznych dziecka w kontakcie z rówieśnikami.

---

Ważne!

Decyzja o organizacji zajęć w formie indywidualnej lub grupowej powinna wynikać przede wszystkim z dopasowania jej do potrzeb dziecka, a nie z ograniczeń organizacyjnych, lokalowych czy finansowych szkoły lub przedszkola.

---

Cele zajęć:

Określenie celów zajęć jest konieczne, aby dobrze ukierunkować swoje działania oraz monitorować postępy w pracy, pamiętając przy tym, że nadrzędnym celem zajęć rewalidacyjnych jest maksymalizowanie potencjału rozwojowego dziecka. Cele powinny być konkretne, jasno określone i realne do osiągnięcia. Warto skorzystać z przydatnej metody wyznaczania celów – metody SMART. Więcej na temat metody SMART przeczytacie – tutaj >

---

Metody i środki oraz warunki pracy:

Metody pracy powinny wynikać z wyżej określonych celów i być dopasowane do możliwości lokalowych. Przede wszystkim jednak metody należy dobierać uwzględniając indywidualne możliwości i trudności dziecka, jego wiek oraz rodzaj niepełnosprawności. Inne metody zastosujemy w przypadku ucznia słabosłyszącego czy niedowidzącego, a inne w przypadku ucznia z autyzmem czy afazją. Uczniowie z niepełnosprawnościami czerpią największe korzyści wykorzystując bezpośrednie doświadczanie, działanie, ruch oraz funkcjonowanie zmysłów. Warto bliżej zapoznać się i wykorzystywać w swojej pracy metody takie jak m.in.: Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne, Programy Aktywności Knillów, Program Rozwoju Percepcji Wzrokowej M. Frostig, metody komunikacji wspomagającej i alternatywnej, czy trening umiejętności społecznych (TUS).

---

Współpraca ze specjalistami (m.in. psychologiem, pedagogiem, logopedą) i nauczycielami:

Ważna jest m.in. właściwa wymiana informacji między specjalistami, wspieranie się nawzajem, dobieranie adekwatnych do trudności i możliwości ucznia metod pracy, monitorowanie zachowania dziecka, a także ocena efektów pracy. To tylko wybrane przykłady dobrej współpracy specjalistów, która jest niezbędna do maksymalizowania celów i osiągania zamierzonych efektów.

---

Współpraca z rodzicami:

Chcąc zwiększyć efektywność zajęć rewalidacyjnych niezwykle ważna jest współpraca także z rodzicami dziecka. To rodzice powinni zadbać, aby dziecko miało okazję ćwiczyć w domu i wykorzystywać swoje umiejętności podczas codziennych czynności. Konieczna w tym celu jest informacja skierowana przez specjalistów do rodziców na temat celów, które chce się osiągnąć oraz sposobów dążenia do wyznaczonych celów.

---

Dokumentacja zajęć:

Najważniejszymi dokumentami dla dziecka posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego są WOPFU (Wielospecjalistyczna Ocena Poziomu Funkcjonowania Ucznia) i IPET (Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny). Ponadto specjaliści prowadzący z uczniem zajęcia rewalidacyjne, według obowiązujących przepisów prawa, zobowiązani są do prowadzenia: dziennika innych zajęć, dziennika pracy specjalisty oraz indywidualnej teczki ucznia, który został objęty kształceniem specjalnym lub pomocą psychologiczno-pedagogiczną.

---

Sposób oceny efektów podejmowanych działań:

Zajęcia rewalidacyjne powinny być poddawane stałemu monitoringowi, aby móc stwierdzić czy działania kierowane w stronę dziecka rzeczywiście przynoszą oczekiwane efekty. Dlatego też bardzo ważne na etapie planowania jest jasne sprecyzowanie, w jaki sposób będzie można oceniać efektywność prowadzonych działań.

---

Kto może prowadzić zajęcia rewalidacyjne?

Zajęcia rewalidacyjne prowadzą zatrudnieni przez dyrektora specjaliści, którzy mają odpowiednie kwalifikacje do pracy z daną niepełnosprawnością ucznia, np. w przypadku:

• ucznia słabosłyszącego – surdopedagog,
• ucznia słabowidzącego – tyflopedagog,
• ucznia z niepełnosprawnością intelektualną – oligofrenopedagog.

Nauczyciel specjalista prowadzący zajęcia z uczniem niepełnosprawnym powinien być dopasowany zarówno do potrzeb konkretnego dziecka, jak również do rodzaju prowadzonych z nim zajęć. 

---

Ważne!

Dnia 1 września 2022 r. trochę się zmieniło, gdyż weszło w życie rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 22 lipca 2022 r. w sprawie wykazu zajęć prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz przez nauczycieli poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz nauczycieli: pedagogów, pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów, terapeutów pedagogicznych i doradców zawodowych. Z rozporządzenia wynika, że pedagog specjalny w ramach swoich zadań ma również prowadzić zajęcia rewalidacyjne, resocjalizacyjne oraz socjoterapeutyczne.

Więcej na temat pracy pedagoga specjalnego możecie przeczytać – tutaj >

---

Czy zajęcia rewalidacyjne są obowiązkowe?

Zajęcia rewalidacyjne powinny być obowiązkowe, ponieważ posiadanie przez dziecko orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego zakłada realizację wszelkich form pomocy, które mają mu służyć. Przepisy nie przewidują możliwości rezygnacji z tych zajęć i nakładają na szkołę (czy też przedszkole) konieczność ich realizacji. Tak jest w teorii, jednak w praktyce to rodzic (lub pełnoletni uczeń) decyduje z jakich form pomocy dziecko korzysta i czy w ogóle korzysta z zajęć. Tak naprawdę szkoła/przedszkole nie ma narzędzi, którymi mogłaby wyegzekwować obecność dziecka na zajęciach rewalidacyjnych. Miejmy jednak na uwadze, że dziecko powinno korzystać z zaleconej mu pomocy, a więc placówka musi dołożyć wszelkich starań, aby zaproponować dziecku takie zajęcia rewalidacyjne, które będą nie tylko zgodne z jego potrzebami, ale przede wszystkim przydatne i ciekawe dla samego odbiorcy. Atrakcyjna forma zajęć z pewnością sprawi, że uczeń będzie z nich chętniej korzystał i nie będą one tylko przykrym obowiązkiem, ale przyjemnością.

Rodzice (lub pełnoletni uczeń) mogą złożyć oświadczenie (dowolnie napisane) o chęci rezygnacji z zajęć, z którego jasno wynika, że nie wyrażają zgody na udział w zajęciach rewalidacyjnych. Tego typu oświadczenie musi zostać przedłożone dyrektorowi, na którym spoczywa obowiązek zapewnienia dziecku niepełnosprawnemu zajęć rewalidacyjnych.

---

Mam nadzieję, że artykuł przybliżył Wam zagadnienia związane z rewalidacją i nie będzie już wątpliwości czym są zajęcia rewalidacyjne.

---

Źródła:

• Materiały ze szkolenia: Zajęcia rewalidacyjne w przedszkolu i szkole.
• Diagnoza i rewalidacja indywidualna dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, pod red. Klaczak M., Majewski P., Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006.
• Dydaktyka specjalna. Od systematyki do projektowania dydaktyk specjalistycznych, pod red. J. Głodkowskiej, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2017.
• Dykcik W., Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1998.
• Tomkiewicz-Bętkowska A., ABC pedagoga specjalnego. Razem łatwiej. Nowe doświadczenia, Wydawnictwo IMPULS, Kraków 2016.